Каляды

Каляды – гэта не проста нацыянальнае зімовае свята, а цэлая чарада рытуалаў і традыцый, якія праймаюць дванаццаць святых дзён, з 24 снежня (ці 6 студзеня па юліянскім календары) па 6 (19 студзеня) – ад самага Раства Хрыстовага да Вадохрышча Гасподняга. Гэты перыяд, насычаны глыбокім сімвалічным значэннем. Цэнтральнае месца ў святкаванні займаюць тры абрадавыя вячэры, званыя "куццямі", кожная з якіх мае свой сакральны сэнс і адлюстроўвае пэўную фазу каляднага цыклу.

Першую куццю называюць "Вялікай", яна уяўляе сабой посную трапезу, якая рыхтуецца непасрэдна перад Калядамі, сімвалізуючы завяршэнне папярэдняга шасцітыднёвага Піліпаўскага посту і гатоўнасць да прыняцця вялікай падзеі – Раства Хрыстова. Стравы: куцця з пшаніцы або ячменю з мёдам і арэхамі, капуста з буракоў або грыбоў, бліны, пірагі з рознымі начыннямі, якія выключаюць мясныя прадукты. 

Другая куцця, "шчодрая" ці "тлустая", святкуецца ў Шчодры вечар, напярэдадні Новага года (па старым стылі). Гэта ўжо скаромная, багатая вячэра, напоўненая мяснымі стравамі: свініна, бараніна, птушка. Колькасць страў, часта сімвалічна роўная дванаццаці (па ліку апосталаў), адрозніваецца ў розных рэгіёнах і сем'ях, але заўсёды ўражвае сваёй разнастайнасцю і шчодрасцю. Важным элементам з'яўляецца куцця, але ўжо больш багатая і, магчыма, з даданнем сухафруктаў ці разынак.

Трэцяя куцця, "посная" або "вадзяная" – перад Вадохрышчам. Яна зноў посная, адлюстроўваючы перыяд падрыхтоўкі да гэтага важнага хрысціянскага свята. Сімвалізуе ачышчэнне і ўстрыманне, якое папярэднічае завяршэнне каляднага цыклу. Стравы падобныя да першай куцці, але, магчыма, яшчэ больш простыя.

Падрыхтоўка да Калядаў пачыналася загадзя. Раніцай напярэдадні свята дома старанна прыбіралі, уся сям'я прымала рытуальную лазню ці душ –сімвалічнае ачышчэнне перад сустрэчай святой падзеі. За сталом збіраліся толькі пасля з'яўлення першай зоркі на небе, што адсылае да Віфлеемскай зоркі, якая ўказала вяшчунам шлях да нованароджанага Ісуса. Пад абрусам абавязкова клалі сена, нагадваючы пра яслі, у якіх нарадзіўся Хрыстос. Збожжа, прызначанае для будучага пасеву, выстаўлялася ў рэшаце – рытуал, закліканы забяспечыць добры ўраджай у наступным годзе. Да стала запрашаліся старэйшыя члены сям'і, "Дзяды", чыя прысутнасць лічылася залогам дабрабыту і працягу роду.

Цікава, што сена, на якім стаяла хата падчас Калядаў, паступова аддавалася хатнім жывёлам. Гэта лічылася сродкам абароны ад хвароб і негатыўнага ўплыву ведзьмаў, што ў пэўным сэнсе сведчыць пра паганскія карані свята.

Калядаванне, варажбы, гульні і спевы калядных гімнаў – неад'емныя атрыбуты калядных свят. Варожбы, распаўсюджаныя ў перыяд паміж Калядамі і Вадохрышчам, былі спробам зазірнуць у будучыню. Гульні і забавы стваралі непаўторную атмасферу весялосці і адзінства.

Увечары, напярэдадні Калядаў, група сялян – часам гэта былі дзяўчынкі, хлопчыкі ці нават дарослыя – прыбіраліся ў касцюмы жывёл (Каза, Тур, Бусел, Заяц) і розных чароўных істот (Дзед, Дзядуля, Цыган, Чорт). Гэтыя групы гулялі па вёсцы ці каталіся конна на калясках, спыняючыся ля кожнага двара. Кожны гаспадар быў абавязаны запрасіць іх у свой дом, інакш, паводле народных павер'яў, яго дом мог пазбавіцца шчасця і дабрабыту ў надыходзячым годзе.

Першы дзень пасля Калядаў лічыўся часам, калі не варта наведваць чужыя дамы, каб хатняя жывёла не заблудзілася. Куцця аб'ядноўвала сям'ю, кожны член сям'і павінен быў паспрабаваць усе стравы. Важна адзначыць, што традыцыйныя калядныя звычаі і абрады, хаця і зведалі некаторыя змены з цягам часу, працягваюць жыць і перадавацца з пакалення ў пакаленне, захоўваючы сувязь з гісторыяй і культурай народа. Разнастайнасць рэгіянальных традыцый і варыяцый асноўных рытуалаў надае каляднаму святкаванню асаблівую непаўторнасць.

У Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа НАН Беларусі захоўваюцца кнігі, дзякуючы якім можна азнаёміцца пра гісторыю Калядаў падрабязней, яны знаходзяцца ва ўніверсальнай чытальнай зале.