Міхаіл Фёдаравіч Раманюк

Міхаіл Фёдаравіч Раманюк – выбітная фігура беларускай культуры, якая пакінула прыкметны след у этнаграфіі, этналогіі, мастацтвазнаўстве і мастацкім дызайне. Яго жыццё, поўнае творчых пошукаў і глыбокай цікавасці да народнай спадчыны, заслугоўвае падрабязнага разгляду. Кандыдат мастацтвазнаўства, прафесар, Раманюк прысвяціў сябе вывучэнню і захаванню матэрыяльнай і духоўнай культуры беларускага народа XIX - пачатку XX стагоддзяў.

Міхаіл Фёдаравіч нарадзіўся 3 студзеня 1944 года ў вёсцы Кавалі Брагінскага раёна Гомельскай вобласці. Яго раннія гады былі адзначаны цяжкасцямі. Страта бацькі на фронце Вялікай Айчыннай вайны і наступная беднасць сям'і прымусілі маці Міхаіла пераехаць з дзецьмі ў вёску Старынкі Дзяржынскага раёна ў 1951 годзе. Гэтая падзея, несумненна, паўплывала на фармаванне яго асобы і зацікаўленасці ў гісторыі і традыцыях беларускай вёскі. Сямігадовую школу ён скончыў у Старычках, а ў 1959 годзе пераехаў у Мінск, горад, які стане цэнтрам яго будучай дзейнасці.

Выбар прафесійнага шляху Міхася быў не выпадковы. Навучанне ў Мінскім тэхнічным вучылішчы па спецыяльнасці "Мадэляванне і канструяванне мужчынскага верхняга адзення" (1959-1963) дало яму практычныя навыкі дызайнера-мадэльера і заклала аснову для будучага сінтэзу мастацкага таленту і глыбокага разумення народных традыцый. Праца краўцом і закройшчыкам у перыяд вучобы забяспечыла яму не толькі матэрыяльную падтрымку, але і бясцэнны вопыт, які ён пасля выкарыстоўваў у сваіх даследаваннях.

Спроба паступіць у Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут (БДТІ, цяпер Беларуская дзяржаўная акадэмія мастацтваў) у 1963 годзе скончылася няўдачай на конкурсе. Аднак, упартасць і талент Раманюка былі заўважаны, і ён быў залічаны вольным слухачом, а ўжо ў кастрычніку 1964 года пераведзены на другі курс спецыяльнасці "Мастацкае мадэляванне трыкатажных і швейных вырабаў". Паспяховае заканчэнне інстытута ў 1971 годзе з кваліфікацыяй "мастак-дызайнер" стала толькі першым крокам на шляху да рэалізацыі яго шматграннага патэнцыялу.

Ужо падчас вучобы ў інстытуце Раманюк пачаў праяўляць глыбокую цікавасць да этнаграфіі. Яго першая этнаграфічная экспедыцыя ў 1969 годзе, ажыццёўленая на ўласным мапедзе - сведчанне яго энтузіязму і самастойнасці. Гэта сведчыць аб тым, што яго цяга да вывучэння народнай культуры не была проста акадэмічнай цікавасцю, а сапраўдным запалам, які патрабуе актыўных дзеянняў і асабістага ўдзелу. Гэты паход, верагодна, стаў зыходным пунктам для будучых маштабных даследаванняў.

Аспірантура БДТІ (1971-1974) дазволіла Міхаілу Фёдаравічу сістэматызаваць свае веды і сфакусавацца на навуковай рабоце. Пасля яе заканчэння яго навуковая дзейнасць атрымала новы імпульс. Яго даследаванні ахапілі шырокі спектр аспектаў беларускай народнай культуры: традыцыйнае адзенне (ён распрацаваў яго мастацтвазнаўчую і этнаграфічную класіфікацыю, дэталёва вывучаючы разнастайнасць крою, арнаментацыі, тканін і матэрыялаў, улічваючы рэгіянальныя асаблівасці і сацыяльны статус носьбітаў), дываны (аналізуючы тэхніку пляцення, каляровыя). сімволіку арнаментаў), вясковую архітэктуру (вывучаючы планіроўку, будаўнічыя матэрыялы і асаблівасці дэкору), прылады працы (выяўляючы эвалюцыю тэхналогій і іх сувязь з прыроднымі ўмовамі і гаспадарчай дзейнасцю), посуд (даследуючы формы, матэрыялы і іх функцыянальнае прызначэнне), мэбля (аналізуючы канструктыўныя асаблівасці, стылістычныя рысы і іх эвалюцыю). Раманюк не абмяжоўваўся павярхоўным апісаннем артэфактаў, ён імкнуўся зразумець іх культурнае значэнне, сацыяльны кантэкст і ўзаемасувязь з іншымі аспектамі жыцця беларускага сялянства.

Ён выкарыстоўваў не толькі архіўныя матэрыялы і музейныя калекцыі, але і праводзіў шматлікія палявыя даследаванні, маючы зносіны з носьбітамі традыцыйнай культуры, збіраючы вусныя апавяданні, замалёўкі і фатаграфіі. Яго ўклад у вывучэнне беларускай народнай культуры цяжка пераацаніць. Ён не проста збіраў і класіфікаваў артэфакты, але і глыбока аналізаваў іх, аднаўляючы гістарычны кантэкст і раскрываючы іх культурнае значэнне. Работы Раманюка адрозніваюцца высокім узроўнем метадалагічнай строгасці і арыгінальнасцю падыходу. Ён спалучаў навуковыя даследавання з глыбокім мастацкім чуццём, што дазваляла яму бачыць у прадметах народнага побыту не толькі функцыянальнае прызначэнне, але і эстэтычную каштоўнасць, выразнасць і сімвалічнае значэнне.

Уклад Міхаіла Фёдаравіча Раманюка ў беларускае мастацтвазнаўства і этнаграфію выходзіць далёка за межы асобных публікацый. Ён заклаў аснову для многіх наступных даследаванняў, сфарміраваў новыя напрамкі навуковай думкі і натхніў цэлае пакаленне вучоных. Яго імя назаўжды застанецца ў гісторыі беларускай навукі і культуры. Больш за тое, яго даследаванні маюць не толькі навуковую, але і практычную каштоўнасць, садзейнічаючы захаванню і папулярызацыі нацыянальнай культурнай спадчыны. У 1982 годзе заснаваў часопіс «Мастацтва Беларусі», дзе быў галоўным рэдактарам (1982—1984).

У перыяд з канца 1960-х гадоў ён распачаў каля 100 экспедыцый па ўсёй Беларусі, поўнасцю фінансуючы іх за свой кошт. Дзесяткі тамоў дарожных дзённікаў — гэта не проста запісы маршрутаў, а каштоўная крыніца інфармацыі, напоўненая падрабязнымі назіраннямі, этнаграфічнымі запісамі, апісаннямі побыту і традыцый.

Яго даследаванні ахоплівалі шырокі спектр бакоў народнага жыцця: ад традыцыйнага адзення і архітэктуры да прадметаў побыту, прылад працы і народнага мастацтва. Раманюк не проста фатаграфаваў і замалёўваў - ён глыбока паглыбляўся ў кантэкст, вывучаючы сэнс кожнага прадмета, кожнай дэталі касцюма, кожнага ўзору на тканіне. На фотастужку і ў свае дзённікі ён запісаў больш за 50 тысяч чорна-белых негатываў і каляровых слайдаў. Гэты архіў з'яўляецца каштоўнай крыніцай для даследаванняў і рэканструкцый.

Асаблівую ўвагу Раманюк удзяліў народнаму касцюму. З 1992 па 1996 год ім створана больш за 350 мастацкіх і графічных рэканструкцый беларускіх народных строяў, якія аднаўляюць не толькі знешні выгляд, але і гістарычны кантэкст, тэхналогію вытворчасці і сімвалічнае значэнне асобных элементаў. У 1996 годзе ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі прайшла яго персанальная выстаўка "Беларускі нацыянальны касцюм", якая стала значнай падзеяй у культурным жыцці краіны і прыцягнула ўвагу да важнасці захавання нацыянальнай спадчыны.

Але яго праца не абмяжоўвалася касцюмамі. Раманюк даследаваў шырокі спектр аспектаў беларускага жыцця, уключаючы сельскую архітэктуру, інтэр'еры дамоў, мэблю, народны жывапіс і скульптуру, кераміку, вырабы з саломы, традыцыйныя рамёствы (ткацтва, ганчарная справа, кавальская справа, апрацоўка дрэва і г. д.) і нават надмагіллі. Ён дакументаваў беларускія абрады і рытуалы, у тым ліку сямейныя (вяселлі, хрэсьбіны, праводзіны ў войска, пахаванні, памінальныя абрады) і каляндарныя (Вербніца, Купалле, Тройца і інш.). У сваіх даследаваннях запісваў вусную народную творчасць (прыказкі, песні, легенды і апавяданні).

У выніку шматгадовай працы Раманюк склаў унікальны слоўнік адзення і побыту, які змяшчае аўтэнтычныя назвы прадметаў і з'яў з народнага асяроддзя. Гэта не проста лексікаграфічная праца, а крыніца да разумення тонкасцей беларускай культуры, якая дазваляе аднавіць знікаючыя дыялекты і тэрміналогію.

Акрамя таго, Міхась Раманюк на ўласныя сродкі сабраў калекцыі народнага адзення, ткацтва, керамікі, кошыкаў, народнага жывапісу, вырабаў з саломы і лазы - вынікі сваіх шматгадовых экспедыцый і даследаванняў. 

Уклад Міхася Раманюка ў захаванне беларускай культурнай спадчыны цяжка пераацаніць. Яго імя назаўжды застанецца ў гісторыі беларускай этнаграфіі і мастацтва.

У 1992 годзе дзякуючы яго нястомным намаганням удалося ажыццявіць першы набор на аддзяленне мастацтвазнаўства дзённай формы навучання. Такім чынам Міхась Фёдаравіч стаў пачынальнікам і першым кіраўніком вышэйшай школы мастацтвазнаўства ў Беларусі.

У акадэміі Міхась Раманюк выкладаў курсы замежнага і айчыннага мастацтва, гісторыю касцюма беларусаў і народаў свету, гісторыю матэрыяльнай і духоўнай культуры Беларусі.

За час працы атрымаў наступныя навуковыя званні: у 1981 годзе —дацэнт кафедры гісторыі і тэорыі мастацтваў, мовы і літаратуры, у 1995 годзе —прафесар кафедры гісторыі і тэорыі мастацтваў.

Удзельнічаў у стварэнні экспазіцыі Заслаўскага музея рамёстваў і народных промыслаў (1977). Стварыў сцэнічныя касцюмы для Дзяржаўнага акадэмічнага народнага хору БССР (1974), Дзяржаўнага ансамбля танца Беларусі, шматлікіх самадзейных калетываў. Як спецыяліст па касцюме і матэрыяльнай культуры кансультаваў многія мастацкія фільмы «Беларусьфільма», у тым ліку фільм «Людзі на балоце».

У 1981 годзе Міхась Раманюк стаў арганізатарам выставы «Беларускі нацыянальны касцюм» у Мінску, якая пасля дэманстравалася ў Парыжы і Ліёне ў Францыі, дзе да яе быў выдадзены каталог «Costume nationales Belorusse» (Paris, 1981).

Асобная старонка ў навуковай дзейнасці Міхася Раманюка — артыкулы і ілюстрацыі ў шматтомных «Беларускай савецкай энцыклапедыі», «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі», а таксама ў даведніку «Этнаграфія Беларусі», у часопісах «Мастацтва», «Беларусь» ды іншых выданнях.

22-27 жніўня 1996 года адбылася апошняя экспедыцыя, а ўжо ў верасні цяжкая хвароба перашкодзіла паўнавартаснай працы.

Апошні год жыцця Міхась Раманюк прысвяціў упарадкаванню манаграфіі «Беларускія народныя крыжы», якая пабачыла свет праз тры гады (2000 г.). Кніга стала першым даследаваннем у Беларусі, дзе на ўласным дакументальным матэрыяле так шырока і дэтальна прадстаўлены пахавальны, памінальны, абракальны абрады і пластыка надмагілляў. Вучоны ўпершыню сістэматызаваў і класіфікаваў абракальныя крыжы і надмагіллі паводле іх рэгіянальна-тыпалагічных асаблівасцяў, апісаў уяўленні беларусаў пра пераход чалавека з рэчаіснага жыцця ў свет памерлых і звязаныя з гэтым звычаі, абрады і рытуалы.

Сярод праектаў, якія Міхась Раманюк не паспеў здзейсніць, — гісторыя беларускай фатаграфіі. У спадчыну ён пакінуў часткова гатовыя да выдання манаграфіі: «Беларускія маляваныя дываны», «Беларускія маляваныя куфры», «Беларускія інсітныя мастакі» і новы, вялікі альбом «Беларускія народныя строі».

За мінулыя гады творы Міхася Раманюка сталі хрэстаматыйнымі. Іх дасканалыя выявы аздабляюць экспазіцыі музеяў, публікуюцца ў энцыклапедыях і шматлікіх выданнях па этнаграфіі, гісторыі і культуры. Таксама яны адлюстроўваюцца ў календарах, паштоўках, упакоўках шакаладу, безлічы сувенірнай прадукцыі, якая прэзентуе краіну. 

Жонка Наталля Міхайлаўна Сакалова мела адукацыю архітэктара і заўжды дапамагала мужу ў рэалізацыі прафесійных планаў. Яна дапамагала сістэматызаваць матэрыялы, сабраныя падчас палявых экспедыцый, а таксама ўдзельнічала ў стварэнні серыі мастацка-графічных рэканструкцый беларускіх народных строяў, падрыхтоўцы да выдання аднайменнай серыі паштовых марак і паштовак.

У Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа НАН Беларусі захоўваюцца кнігі Міхася Раманюка, яны знаходзяцца ва ўніверсальнай чытальнай зале і ў Цэнтры даследаванняў старадрукаў і рукапісаў.