Адам Станкевіч. Шлях да Беларусі – шлях да Бога

6 студзеня гэтага года спаўняецца 130 гадоў са дня нараджэння беларускага святара Адама Вінцэнтавіча Станкевіча. Гэтая постаць з’яўляецца своеасаблівым сімвалам духоўнага адраджэння, пошуку і нацыянальнага сцвярджэння беларускага народа на пачатку бурлівага ХХ стагоддзя. Ягонае імя вельмі важна не толькі для каталіцкай, але і для агульнахрысціянскіх супольнасцяў Беларусі, на чыім падмурку будаваліся і працягваюць будавацца каштоўнасці беларускага народа.

Артыкул можна прачытаць на рускай мове.

Паводле старога стылю (юліанскага календара) Адам Станкевіч нарадзіўся на каляды 24 снежня 1891 года ў вёсцы Арляняты Ашмянскага павету Віленскай губэрні. Паходзіў ён з простай сялянскай сям’і беларускіх каталікоў Вінцука Станкевіча і Антаніны Дасюкевіч. Разам з ім у сям’і раслі дзве сястры і старэйшы брат Валянцін. Вельмі важна тое, што Адам быў каталіком толькі ў другім пакаленні. Ягоныя продкі лічылі сябе ўніятамі і даволі доўгі час захоўвалі ўніяцкія традыцыі. Так, напрыклад, старэйшыя браты і сёстры бацькоў будучага ксяндза Адама Станкевіча яшчэ былі ахрышчаныя ва ўніяцкай царкве. Толькі падчас ліквідацыі ўніяцкай царквы Полацкім саборам у 1839 г. частку з іх перавялі ў праваслаўе, іншыя ж здолелі запісацца каталікамі лацінскага абраду. Сам Станкевіч быў ахрышчаны ўжо паводле каталіцкага абраду ў Гальшанах.

Бацькі заўважылі, што хлопчык досыць схільны да навучання і аддалі яго ў царкоўна-прыхадскую школу ў вёсцы Баруны, а праз год перавялі ў Гальшанскую народную школу. Далей Станкевіч працягваў навучанне ў гарадскім вучылішчы ў Ашмянах. Гісторыя абірання шляху адукацыі ў Станкевіча досыць цікавая. Яна адлюстроўвае ваганні чалавека паміж абіраннем жыцця простага і жыцця, прысвечанага Богу.

Самастойна вывучаючы курс пяці класаў гімназіі, Адам Станкевіч паехаў увесну 1910 года ў Маскву здаваць іспыт пры Маскоўскай вучэбнай акрузе. Менавіта там, адарваны ад сваёй Бацькаўшчыны, ад свайго народа, ён больш умацаваўся і ўпэўніўся ў сваім жаданні паступіць у духоўную семінарыю, пакінуўшы думкі пра ўніверсітэт.

У гэтым жа годзе Станкевіч паступіў у Віленскую каталіцкую духоўную семінарыю, дзе арганізаваў беларускі гурток, у якім будзе разам з сябрамі-аднадумцамі абмяркоўваць пытанні, звязанныя з беларускім нацыянальным адраджэннем. Тут у яго з’явіцца ідэя стварэння беларускай бібліятэчкі, за дазволам на ўтварэнне якой ён звернецца да рэктара семінарыі, і той пагадзіцца.

Трэба адзначыць, што менавіта ў гэты час і пачынаецца моцнае сцвярджэнне і разуменне Станкевічам сябе як беларуса. На фармаванне яго нацыянальнай свядомасці асабліва паўплывалі газета «Наша Ніва», у якой ён пачне друкавацца пад сваім імем з лістапада 1913 года, сяброўства з Вацлавам Ластоўскім і Іванам Луцкевічам, якое завязалася пад час наведвання Вільні. Моцны ўплыў аказаў і паплечнік Адама Станкевіча, ягоны настаўнік і сябар Адам Лісоўскі, які быў навучэнцам Пецярбургскай духоўнай акадэміі і прывозіў творы Францішка Багушэвіча для яго.

Далей Адам Станкевіч працягваў навучанне ў найвышэйшай у Расійскай імперыі ўстанове для каталіцкага духавенства — Пецярбургскай духоўнай акадэміі, куды быў рэкамендаваны як выдатны вучань. Тут ён таксама далучыўся да шэрагу беларускай моладзі, якая распаўсюджвала ідэі нацыянальнага самавызначэння і права на нацыянальную незалежнасць. У Пецярбургу ён супрацоўнічае з газетамі «Светач» і «Дзянніца». Напрыканцы 1914 года Станкевіч быў пасвячоны ў ксяндзы, а на новы 1915 год у Крэўскім касцёле правёў сваю першую імшу.

У час моцных грамадска-палітычных пераўтварэнняў, у момант пераацэнкі духоўных каштоўнасцяў і звальвання ў галечу грамадска-палітычнага крызісу Станкевіч праявіў сабе з найлепшага боку не толькі як годны святар, але і як адданы сын сваёй Радзімы. У траўні 1917 года Станкевіч стаў адным з арганізатараў у Мінску з’езду каталіцкага духавенства, дзе выступіў з важнай для таго часа прамовай аб беларускім нацыянальным руху і яго адносінах да рэлігійнага жыцця. У 1917 годзе, калі была заснавана Беларуская хрысціянская дэмакратычная злучанасць, ён актыўна ўключыўся ў яе дзейнасць, спачатку як сябра, а потым і як адзін з яе кіраўнікоў.

Атрымаўшы ступень кандыдата кананічнага права ў 1918 годзе, Адам Станкевіч пачаў сваю пастырскую дзейнасць, якая шмат у чым выклікала здзіўленне і часам незадаволенасць царкоўных уладаў: так, ён адзін з першых беларускіх ксяндзоў, які пачаў ужываць на набажэнствах родную мову. Спачатку Станкевіч працаваў на Дзісеншчыне. У ліпені паклаў пачатак прамаўленню казанняў на беларускай мове (яны прамаўляліся ў Дзісне, Друі, Барадзенічах, Германавічах, Ідолце, Іказні, Мёрах, Пагосце, Шаркаўшчыне). Увосень 1918 годза быў прызначаны вікарыем парафіі ў Драгічыне над Бугам. А з 1919 года вёў набажэнствы ў Віленскім касцёле святога Мікалая, з якім яго моцна звяжа лёс у самы страшны час жыцця...

У Віленскай беларускай гімназіі Адам Станкевіч пачынае выкладаць рэлігію і лацінскую мову, таксама працуе рэдактарам газеты «Крыніца», уваходзіць у камітэт Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны.

Падчас усталявання на тэрыторыі Заходняй Беларусі польскага ўраду, ён быў абраны паслом польскага сойму ад нацыянальных меншасцяў (з 1922 па 1928 гады), дзе доўгі час адстойваў нацыянальныя, сацыяльныя і рэлігійныя правы заходнебеларускага насельніцтва.

Адстойваў правы навучання беларусаў па-беларуску: узначальваў у 1924–1926 гадах Таварыства беларускай школы, стварыў рукапісны лемантар для беларускіх дзетак. За дабрачынную дзейнасць яго называлі «вялікім філантропам».

У 1926 годзе Станкевіч засноўвае ў Вільні беларускую друкарню імя Францішка Скарыны, працуе рэдактарам і выдаўцом часопіса «Хрысціянская думка». Нягледзячы на каталіцкае веравызнанне, з боку польскіх уладаў ён падвяргаўся ціску праз правядзенне палітыкі беларусізацыі каталіцкага касцёлу.

Адам Станкевіч вёў актыўную асветніцкую працу ў галінах вяртання нацыянальнай спадчыны і абуджэння нацыянальнай свядомасці беларусаў. Сярод такіх прац можна вылучыць кнігу «Доктар Францішак Скарына — першы друкар беларускі (1525 — 1925)», якая выйшла ў свет у 1925 годзе. Гісторыі беларускага народа прысвечаны ягоныя працы «Вітаўт Вялікі і беларусы», «Кастусь Каліноўскі: „Мужыцкая праўда“ і ідэя незалежнасці Беларусі». Трэба адзначыць, што дзяржаўнасць Беларусі Станкевіч вёў з часоў Полацкага і Тураўскага княства. Пытанням ўжывання роднай мовы ў рэлігійным жыцці, у беларускіх школах, у мінуўшчыне прысвечаны такія працы як «Беларуская мова ў школах Беларусі XVI і XVII ст.» і «Родная мова ў святынях». Шмат увагі Адам Станкевіч надваў гісторыі хрысціянства і хрысціянска-дэмакратычнага руху на Беларусі: «Беларускі хрысціянскі рух», «Хрысціянства і беларускі народ».

Станкевіч быў таксама і аўтарам падручніка па айчыннай гісторыі для пачатковай школы.

У 1938 годзе польскімі ўладамі ксёндз Станкевіч быў высланы з Вільні ў Слонім тэрмінам на 5 год з прычыны правядзення беларусізацыі касцёлу. З пачаткам Другой сусветнай вайны ён вярнуўся ў Вільню, дзе стаў на чале беларускай дзяржаўнай прагімназіі, а пасля арганізаваў беларускі цэнтр. У 1940 годзе беларуская культурная грамадскасць шырока адзначыла 25-я ўгодкі святарскай дзейнасці А. Станкевіча. Гэтай падзеі былі прысвечаны шматлікія публікацыі ў заходнебеларускім друку (напрыклад, асобны юбілейны нумар газеты «Крыніца»), а таксама і ў польскіх і літоўскіх перыядычных выданнях.

Як было напісана вышэй, вельмі моцна лёс Станкевіча быў звязаны з касцёлам святога Міхаіла. Менавіта тут у гады нацысцкай акупацыі ён абмяжоўваўся рэлігійнай працай, дапамагаў ратаваць ад рабавання экспанаты Віленскага беларускага музея, выдаў «Вучнёўскі малітаўнічак» і «Патрэбнейшыя выняткі з Рытуалу», праводзіў набажэнствы ў касцёле, бласлаўляў маладых, хрысціў немаўлят і, як мог, падтрымліваў сваіх суайчыннікаў у нялёгкіх для іх выпрабаваннях, што прынесла фашысцкая акупацыя. Сам Станкевіч адмовіўся ад супрацоўніцтва з акупацыйнымі ўладамі. Рызыкуючы жыццём, выратаваў некалькіх віленскіх савецкіх актывістаў і былых заходнебеларускіх камсамольцаў, падтрымліваў сувязь з антыфашыстамі.

У 1944 годзе пачаў пісаць кнігу «Гісторыя Беларусі (сістэматычны нарыс)», дзе сцвярджаў, што гісторыя беларускага народа — гзта рэалізацыя яго нацыянальнай ідэі, рух да «гарманічнай нацыянальнай цэласнасці», але з запланаваных пяці частак да свайго арышту напісаў толькі дзве. Тут жа, у Вільні, ён і застаўся пасля вайны.

7 снежня 1944 у Станкевіча быў праведзены ператрус. Ён быў арыштаваны, а праз пэўны час адпушчаны.

У гэты час ён складае запавет — «Мая апошняя воля». 13 красавіка 1949 — арыштаваны другі раз і абвінавачаны ў антысавецкай дзейнасці. 31-га жніўня 1949 года Асобай нарадай пры МДБ СССР асуджаны на 25 гадоў пазбаўлення волі. Зняволенне адбываў у віленскай турме Лукішкі, потым у Азярлагу (Тайшэт, Іркуцкая вобласць).

4 снежня 1949 года ў Азярлагу Адам Станкевіч памёр. Указаная прычына смерці — «ожирение сердца».

Постаць Адама Станкевіча — гэта постаць нацыянальнага героя Беларусі, святло вачэй якога, плён працы якога па сённяшнія дні ратуе і дае надзею ў душы і сэрцы беларусаў. Ягоны лёс — гэта адлюстраванне трагічнага шляху беларускага народа. Душпастырская дзейнасць Станкевіча была, ёсць і будзе прыкладам найвялікшага самаахвяравання, наймацнейшай веры ня толькі ў Бога, але і ў свой народ.

Дадзеныя матэрыялы, а таксама рукапісны архіў Адама Вінцэнтавіча Станкевіча захоўваюцца ў аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.

Аўтар тэксту: культуролаг ЦНБ НАН Беларусі Радзівон Колас, фотаматэрыялы падрыхтаваны супрацоўнікамі аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН Беларусі Таццянай Жук і Марынай Ліс.