Публій Вяргілій Марон: паэт, які чуў музыку

Людзі — як музычныя інструменты і іх гучанне залежыць ад таго, хто да іх дакранаецца.

Публій Вяргілій Марон

25 кастрычніка чацвёрты раз будзе адзначацца Сусветны дзень оперы. Гэта маладое свята прымеркавана да дзён нараджэння дзвюх вялікіх кампазітараў Жоржа Бізэ і Іагана Штрауса. Цікава і тое, што за дзесяць дзён да гэтага адзначаецца дзень нараджэння старажытнарымскага паэта Публія Вяргілія Марона, чые сюжэты і творы вельмі актыўна выкарыстоўваліся ў еўрапейскім оперным мастацтве.

Вядома, што нарадзіўся Вяргілій 15 кастрычніка 70 г. да н.э. у вёсцы Анд. Атрымаў сваю першую адукацыю, калі яму было пяць год, пасля чаго адправіўся спачатку ў Крэмону, а затым у Мілан і Рым, каб вывучаць рыторыку, медыцыну і астраномію. Але ад усіх гэтых дысцыплін  ён адмовіўся дзеля філасофіі. 

Свае першыя вершы Вяргілій пачаў ствараць пад час навучання ў Неапальскай эпікурэйскай школе. Пісьменнік Авл Гелій апісваў працэс творчасці Вяргілія наступным чынам: 

«…ён нараджае свае вершы накшталт мядзведзіцы: як гэта жывёла нараджае дзяцей бясформенных і пачварных, а затым, аблізваючы, ужо народжаным надае вонкавы выгляд і аблічча, так і здабытак яго даравання адразу пасля нараджэння бывае грубым і недасканалым, і ён толькі потым, апрацоўваючы, надае ім рысы асобы і выразнасці».

Свой першы вялікі твор «Буколікі» Вяргілій напісаў у новым жанры для рымскай літаратуры таго часу: «пастуховыя вершы». Іх дзеянне адбываецца ў выдуманым ідыалістычным свеце, на ўлонні прыроды, дзе простыя пастухі расказваюць пра любоўныя перажыванні, спаборнічаюць у спевах, слухаюць апавяданні пра «залатое стагоддзе». Упершыню апублікаваны гэты зборнік вершаў быў у 39 годзе да н.э. Дзякуючы гэтаму 30-гадовы Вяргілій быў прызнаны лепшым паэтам сваёй эпохі. Пасля хрысціяне ўбачылі ў IV ст. у эклозе «Буколік» прадказанне нараджэння Ісуса Хрыста, менавіта таму Вяргілій захоўваў папулярнасць на працягу ўсяго Сярэднявечча. Яго стыль пераймалі многія пісьменнікі эпох Адраджэння і барока.

Другім буйным творам Вяргілія стала паэма «Георгікі» («Земляробчыя вершы»). Напісаць эпас аб сельскай гаспадарцы Публій вырашыў, прыслухаўшыся да просьбаў мецэнатаў і ўсвядоміўшы галоўныя патрэбы сваёй эпохі. Публій адрасуе паэму людзям, якія нядаўна атрымалі зямлю ва ўласнасць і цяпер не ведаюць, што з ёю рабіць, але рэальнымі ж адрасатамі сталі хутчэй заможныя гараджане з добрым літаратурным густам, якім паэт хацеў расказаць пра перавагі вясковага ладу жыцця. «Георгікі» – вяршыня творчасці Вяргілія. Паэту ўдалося стварыць паўнавартасны гімн сялянскай працы, выказаць сваю любоў да прыроды; дыдактычны эпас у яго выкананні стаў займальным і хвалюючым за кошт чаргавання аповеду пра сельскагаспадарчыя работы з апісаннямі прыроды і ўстаўкамі на іншыя тэмы вядзення гаспадаркі.

Справай жыцця для Вяргілія стала стварэнне паэмы з дванаццаці кніг на гісторыка-міфалагічны сюжэт – «Энеіда». Гэты твор застаўся няскончаным: у яго няма ярка выяўленага фіналу, 58 радкоў не дапісаныя, да таго ж Публій меў намер адрэдагаваць ўсю паэму, але не паспеў гэта зрабіць. Яго душапрыказчыкі па распараджэнні Аўгуста апублікавалі «Энеіду» без якіх-небудзь правак. Галоўны герой паэмы – Эней, персанаж грэцкай міфалогіі, сябра траянскага царскага дома, які падчас узяцця Троі ахейцамі змог выратавацца і пазней стаў правадыром сваіх супляменнікаў, якія адправіліся на захад. Да таго ж Вяргілій атрымліваў магчымасць першым стварыць мастацкае апавяданне пра рымскую прагісторыю на класічнай латыні.

У «Энеідзе» Рыма яшчэ няма, але яго лёс, ужо наканаваны. Яго гісторыя паступова раскрываецца ў тэксце, дзе згадваюцца не толькі Аўгуст, але і яго нашчадкі. Гісторыя Рыма разглядаецца не рэтраспектыўна, а з яшчэ больш глыбокага мінулага, і гэта дае даследчыкам падставы, каб называць «Энеіду» «паэмай пра будучыню», паэмай, якая сваёй маштабнасцю адпавядала велічы Рымскай дзяржавы. 

Уплыў творчасці Вяргілія быў надзвычай вялізным. Сучаснікі бралі ягоныя творы за прыклад, а сам ён стаў найбуйнейшым паэтам антычнасці. Пасля пераходу ад антычнасці да Сярэдніх стагоддзяў у чытацкім ужытку засталося вельмі мала класічных літаратурных твораў. Грэцкіх аўтараў амаль зусім перасталі чытаць, а з рымлян перавыдавалі, распаўсюджвалі і каментавалі галоўным чынам толькі Тэрэнцыя, Авідзія і Вяргілія. У XII стагоддзі «Энеіда» стала крыніцай сюжэтаў для рыцарскіх раманаў: былі напісаны ананімны «Раман пра Энея» на французскай мове, амаль адразу пасля яго – паэма «Энеіда» на нямецкай мове, створаная Генрыхам фон Фельдэке. Ад арыгінала гэтыя творы адрозніваюцца распрацаванай лініяй любові галоўнага героя, а таксама анахранічнасцю ў апісанні характараў персанажаў і гістарычнага фону. Другой прычынай запатрабаванасці Публія ў новую эпоху стала іншая трактоўка эклогі яго «Буколік» хрысціянскімі мыслярамі IV ст. У цудоўным дзіцяці, нараджэнне якога павінна было абвесціць пачатак «залатога стагоддзя», яны ўбачылі Ісуса Хрыста, а ў асобе аўтара эклогі адпаведна – прарока і праведніка. У эпоху Высокага Сярэднявечча адбылася трансфармацыя ладу Вяргілія: з паэта ён ператварыўся для публікі, якая чытае, у мудраца, чараўніка і некраманта, што вынаходзіць разнастайныя цуды. 

Вялікую ролю ў папулярызацыі постацці Вяргілія адыграў Дантэ Аліг’еры. Дантэ адхіліў традыцыю Вяргілія-чараўніка. Для яго Публій быў абвеснікам хрысціянства, сімвалам антычнай мудрасці, а таксама настаўнікам у справе вершаскладання. Паводле «Боскай камедыі», Публій пасля смерці трапіў у першы круг пекла, прызначаны для нехрышчоных немаўлят і дабрадзейных нехрысціян. Там ён знаходзіцца разам з чатырма іншымі найвялікшымі паэтамі антычнасці: Гамерам, Луканам, Гарацыем і Авідзіем. 

Фонды ЦНБ НАН Беларусі ўтрымліваюць шмат цікавых выданняў твораў Вяргілія. Сярод найкаштоўнейшых – палеатып 1547 года. Ён уяўляе выданне трох твораў: «Георгікі, Энеіда, Эпіграмы», якія былі апублікаваныя ў Майнцы. Кніга ўтрымлівае шмат рукапісных аркушаў і вельмі багатая на рукапісныя пазначэнні. Базэльскае выданне «Твораў Публія Авідзія Марона» 1581 года захоўвалася ў Бібліятэцы Несвіжскай ардынацыі Радзівілаў. Ёсць таксама некалькі выданняў «Усіх твораў Вяргілія» Лейданскай тыпаграфіі Франціска Хакіуса: 1661 і 1666 гадоў, таўшчыня кожнай перавышае 1000 старонак. Маюцца выданні, якія захоўваліся ў бібліятэцы Віцебскай мужской гімназіі (1808—1918 гг.), у Пскоўскай духоўнай семінарыі, што сведчыць аб характары выкарыстання іх пад час навучання.