Міхайлаў дзень
21 лістапада ў традыцыйнай беларускай культуры называюць Міхайлаў дзень або Міхайла. У залежнасці ад рэгіёну існуюць розныя мясцовыя варыянты Міхайла Рахайла або Міхайла Архайла, Міхаіл Страхадзёр. Гэта звязана з хрысціянскім днём памяці Архістраціга Міхаіла (галоўнага над усімі анёльскімі чынамі). Назва Міхаіл Страхадзёр асабліва цікавая: згодна з народнымі ўяўленнямі, Арханёл Міхаіл лічыўся ратаўніком ад бед і хвароб, абаронцам ад нячыстай сілы і грому.
Падобна, што тут народнае хрысціянства перакрыжоўваецца з язычніцкім разуменнем пра змаганне Перуна і Вяляса. Як старажытны Пярун змагаецца з нячыстай сілай і маланкамі, так і Міхаіл, што ратуе ад нячысцікаў, па аналогіі пераймае функцыі колішняга бога-грамоўніка.
Таму дзень, які носіць яго імя, традыцыйна адзначаецца ў радасных святкаваннях.
Гэты ўрачысты дзень – апошні перад Піліпаўскім пастом, які пачынаецца з 28 лістапада. Таму ў традыцыйнай свядомасці гэта ўспрымаецца як "апошняе свята года" – апошні дзень, калі можна зладзіць не постную святочную вячэру. На Століншчыне гавораць “Міхайло – усім сятком запіхайло, посьлі Міхайла ўжэ нема сяткоў до Рожэства”.
Міхайлаў дзень адзначаюць і іншыя славяне, хаця і з улікам сваіх нацыянальных асаблівасцей. Напрыклад, балгары ўспрымаюць яго як заступніка спакойнай смерці. Сербы пакідаюць дары перад яго іконаю, каб такім чынам абараніць сябе ад хвароб і страшнай смерці.
Ва ўяўленні беларусаў Міхаіла дзейнічае, перш за ўсё, нябеснымі сіламі: навальніцай, маланкай і бурай. На Старадарожчыне заўважаюць: “Не трэба рабіць у гэты дзень, бо Міхайла злы — крышы рве”. А на Палесі ў гэты дзень некаторыя віды хатняй працы былі забароненыя (напрыклад, секчы сякерай, ткаць, рэзаць нажом), каб «громам не забіла». У Калінкавіцкім раёне кажуць: “Міхайла мы празднуем, коб гром не біў нас. Не рубаем ні тапаром, ні нажом, ні красён не тком, штоб не абідзіўся Міхал”.
У многіх беларускіх вёсках прынята было ўшаноўваць у гэты дзень людзей сталага веку – бабуль і дзядуль. Унукі звычайна стараліся адведаць сваіх родных у гэты дзень, прынесці ім падарункі. З гэтым жа святам у некаторых мясцовасцях звязаны так званыя Міхайлаўскія Дзяды.
У некаторых рэгіёнах з гэтым жа святам звязаны Міхайлаўскія Дзяды – яшчэ адна частка з цыклу ўшанавання продкаў. Сям'я рыхтавала святочны стол на «апошняе свята» перад пастом – “і па вёсках піры, і па хатах госці”.
Існавала мноства розных забаронаў – напрыклад, згаданае раней табу «каб не забіла громам». Пры гэтым, каб на працягу года мець поспехі ў ткацтве, неабходна было менавіта да гэтага дня саткаць «першыя кросны». У народзе бытуе: да Міхайла трэба выткаць адны кросны, другія — у Піліпаўку, трэція — у Мясаед, а чацвёртыя — у пост.
Каб адзначыць святы, нашы продкі імкнуліся як мага больш разнастаяць свой стол. Аднак існаваў пэўны набор страваў, якія былі неабходнымі для большасці святкаванняў. У першую чаргу гэта куцця ў розных яе варыянтах, таксама гатавалі боршч і кісель.
Лічылася, што якраз у гэты дзень мядзведзь засынае ў сваім логаве. Магчыма, гэтая асацыяцыя мае аналогіі з казачнай мянушкай мядзведзя – «Міхаіл».
Што датычна надвор’я, са святам звязана і пацяпленне, так званыя міхайлавы адлігі. “З Міхайлы зіма не стаіць, зямля не мерзне”, “На Міхайлу раздарожжа — да зімовага Міколы шляху не будзе”, “Міхайла ў інею прыйдзе — снежная зіма наступае, а калі туманам Міхайла спавіты — быць адлізе”. Свята стала своеасаблівай мяжой паміж сезонамі года.
У Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа НАН Беларусі захоўваюцца кнігі, прысвечаныя традыцыйнай беларускай культуры, у тым ліку календару і святам. З імі можна азнаёміцца ва ўніверсальнай чытальнай зале.
