180 гадоў з дня нараджэння Элізы Ажэшкі
У гэтым годзе з дня нараджэння выдатнай беларускай і польскай пісьменніцы Элізы Ажэшкі спаўняецца 180 год. Творы Ажэшкі перакладзены на некалькі дзясяткаў моў свету, адкрываюць перад чытачамі вялікі сусвет тагачаснага гарадскога жыцця, цэлы шэраг актуальных у той час ідэй, перакананняў, сумненняў і расчараванняў.
Эліза Паўлоўская, такім было прозвішча бацькі нашай гераіні, нарадзілася 6 чэрвеня 1841 года ў вёсцы Мількаўшчына каля Гродна. Яна атрымала традыцыйнае сямейнае выхаванне, затым вучылася ў пансіянаце ордэна бенедыктынаў у Варшаве. Бацькі рана выдалі яе замуж: ў 1858 годзе (ёй было толькі 17 гадоў) яна стала жонкай Пятра Ажэшкі, уладальніка маёнтка Людвінава пад Кобрынам.
Шлюб апынуўся няўдалым, але ў будучай пісьменніцы ўпершыню з’явілася магчымасць прыняць удзел у грамадскім жыцці. Той неспакойны час нараджаў пастаянныя дыскусіі. Пад час паўстання 1863–1864 гадоў Эліза была сувязной у партызанаў, забяспечвала іх харчаваннем, перавозіла камандзіра паўстанцаў Рамуальда Траўгута. Паражэнне паўстання істотна змяніла яе жыццё. Маёмасць яе мужа канфіскавалі, а яго самога выслалі ў Пермскую губерню. Ажэшка вярнулася на малую радзіму. У гэты перыяд жанчына пачала пісаць.
З 1869 года Ажэшка жыла ў Гродне. У 1879–1882 гг. працавала ў Вільні, але з‑за актыўнай выдавецкай дзейнасці пісьменніцу адправілі на прымусовае пасяленне ў Гродне.
У 1905 і 1909 гадах кандыдатуру Ажэшкі вылучалі на Нобелеўскую прэмію. Эліза Ажэшка памерла 18 мая 1910 года ў Гародні, дзе і была пахавана. У горадзе знаходзіцца яе музей і помнік.
Гарадскія легенды расказваюць, што на вуліцы, ля вокнаў дома, дзе памірала Ажэшка, гараджане пасцялілі салому, каб грукат транспарту не перашкаджаў яе адпачынку.
Гісторыкі літаратуры падзяляюць творчасць Ажэшкі на тры перыяды, якія вызначаюцца трансфармацыяй яе поглядаў на сацыяльныя працэсы. Першы перыяд, з 1866 па 1876 гг., Характарызуецца татальнай крытыкай шляхецкай культуры, дамінуючай у той час у нацыянальным кантэксце, і апафеозу які нараджаецца капіталізацыі. У 1876–1888 гг. – другі перыяд творчасці Элізы Ажэшкі. У гэты час знікае аптымізм пісьменніцы.
У апошні перыяд творчасці Ажэшкі вяртаецца да тэмы вялікага горада і буржуазнай культуры, аднак яе галоўныя літаратурныя дасягненні ўжо засталіся ў мінулым.
Эліза Ажэшка пісала на польскай мове. Яна дэбютавала ў друку аповесцю «Малюнак з галодных гадоў» у 1866 годзе. У тыя часы яна карысталася псеўданімамі.
Раннія раманы і аповесці «Пан Граба» (1869), «Марта», (1873) і іншыя напісаны на тэмы грамадскага эмансіпацыі і барацьбы жанчын за чалавечую годнасць.
Шырокае прызнанне прынеслі раман «Мэір Эзофавіч», апавяданні зборніка «З розных сфер» (т. 1–3, 1879–1882), аповесці з жыцця беларускіх сялян «Нізіны» (1883), «Дзюрдзи» (1885), «Хам» (1888).
Знакавым стаў раман Ажэшкі «Над Нёманам». Дзеянне адбываецца ў 80‑я гады на Гарадзеншчыне. Мясцовыя жыхары адчуваюць наступствы студзеньскага паўстання і смак рэпрэсій царскіх уладаў. Пісьменніца адлюстроўвае цэлы сацыяльны зрэз вёскі: ад лёзнай бядноты, самых простых людзей, дробнай і сярэдняй шляхты да гарадской арыстакратыі. Раман «Над Нёманам», сапраўдную вясковую эпапею, крытыкі параўноўваюць з «Панам Тадэвушам» Міцкевіча.
Дом, дзе жыла пісьменніца апошнія 16 гадоў, адноўлены і становіцца ўлюбёным месцам пісьменнікаў, журналістаў, моладзі. Тут размешчана юнацкая бібліятэка, калектыў якой зрабіў вялікую працу па зборы каштоўных гістарычных матэрыялаў пра жыццёвы і творчы шлях Э. Ажэшкі. Маецца разгорнутая экспазіцыя, дзе прадстаўлены фатаграфіі, карціны, кнігі, рэпрадукцыі і гербарыі пісьменніцы. Гарадзенцы беражна захоўваюць памяць аб сваёй вяллікай суайчынніцы.
У нашай бібліятэцы захоўваецца вялікая колькасць твораў Элізы Ажэшкі, у тым ліку прыжыццёвыя выданні на беларускай, польскай, украінскай і рускай мовах.
