Чуркін Мікалай Мікалаевіч – фалькларыст, кампазітар, народны артыст Беларусі, адзін з заснавальнікаў беларускай прафесійнай музыкі і пачынальнік нацыянальнага жанравага сімфанізму.

Чуркін нарадзіўся 21 мая ў 1869 годзе ў невялікім мястэчку Джэлал-Аглы, які калісьці знаходзіўся ў Тыфліскай губерні, а цяпер вядомы як горад Сцепанаван у Арменіі. З ранняга ўзросту Мікалай выяўляў рознабаковыя таленты: яго захаплялі музыка, выяўленчае мастацтва і тэатральная творчасць. Мікалай спяваў у школьным хоры, граў на розных музычных інструментах і нават ствараў дэкарацыі для аматарскіх спектакляў.

У 1881 г. паступіў у Тыфліскую ваенна-фельчарскую школу, дзе, акрамя вывучэння медыцынскіх дысцыплін, надаваў значную ўвагу музыцы і маляванню. Гэты час стаў для яго важным этапам у развіцці яго музычных навыкаў. Пасля завяршэння навучання Мікалай некаторы час працаваў кіраўніком аркестра, які быў арганізаваны пры школе.

У 1888 годзе Мікалай працягнуў сваю адукацыю, паступіўшы ў Тыфліскую музычную школу Рускага музычнага таварыства, дзе яго настаўнікам па кампазіцыі стаў вядомы кампазітар М. Іпалітаў-Іваноў. У 1892 годзе Чуркін завяршыў навучанне і быў накіраваны ў Баку, дзе на працягу 11 гадоў выкладаў музыку і кіраваў аматарскімі харавымі калектывамі. У гэты час ён таксама самастойна навучаўся ігры на фартэпіяна і струнных інструментах, а таксама займаўся вакалам.

На працягу 11 гадоў настаўнічаў, кіраваў аматарскімі харавымі калектывамі, самастойна вывучаў фартэпіяна і смычковыя інструменты, наведваў клас спеваў, займаўся апрацоўкай рускіх, украінскіх, азербайджанскіх, грузінскіх і армянскіх песень. Ягонае захапленне фальклорам не заставалася без увагі — Мікалай Мікалаевіч апрацоўваў рускія, украінскія, азербайджанскія, грузінскія і армянскія песні.

Акрамя таго, пад час працы ў Баку Чуркін завочна вучыўся ў Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў, паспяхова завяршыў чатырохгадовы курс. У 1903 г. Мікалай Мікалаевіч пераехаў у Коўна, дзе выкладаў маляванне і чарчэнне ў рамесным вучылішчы. Яго педагагічная дзейнасць працягнулася, калі праз два гады ён атрымаў запрашэнне працаваць у Віленскі настаўніцкі інстытут.

У 1908 годзе ў Вільні Чуркін пазнаёміўся з вядомым этнографам Е. Раманавым, які натхніў яго на больш глыбокае вывучэнне фальклору. Пад ягоным уплывам Чуркін пачаў збіраць беларускія народныя мелодыі і танцы. Частка з іх (53 творы) у запісе і апрацоўцы кампазітара змешчана ў «Беларускім зборніку» Е. Раманава (вып. 7, 1910).

Жыццё Мікалай Мікалаевіч Чуркіна, пачынаючы з 1914 года, непарыўна звязана з багатай гісторыяй і культурай Магілёўшчыны. Выкладанне музыкі, спеваў і малявання ў настаўніцкай семінарыі і школах Мсціслаўя, адзначаны не толькі педагагічным талентам, але і шчырым жаданнем прывіць любоў да мастацтва маладому пакаленню. Мікалай Мікалаевіч не абмежаваўся толькі фармальным выкананнем сваіх абавязкаў. Чуркін стаў сапраўдным натхняльнікам для сваіх вучняў, кіруючы мастацкай самадзейнасцю і ствараючы з мясцовых музыкаў духавы аркестр, закладваючы тым самым падмурак для развіцця музычнай культуры рэгіёна. Гэта быў аркестр, які складаецца з людзей, аб’яднаных не толькі любоўю да музыкі, але і агульным імкненнем да творчасці, да стварэння чагосьці новага і прыгожага.

Кастрычніцкая рэвалюцыя ўнесла свае карэктывы ў жыццё Мікалай. Ён актыўна ўключыўся ў грамадскае жыццё, узначаліўшы музычную падсекцыю райвыканкама.

Яго нястомная энергія і імкненне да стварэння выявіліся ў яго актыўным удзеле ў працы грамадскай рады гістарычнага музея, таварыства «Ахова прыроды і даўніны». Паралельна з грамадскай дзейнасцю Міхаіл Чуркін працягваў развіваць свой кампазітарскі талент. Натхненне ён чэрпаў з найбагатай спадчыны беларускай паэзіі. Творы Я. Купалы, Я. Коласа, Я. Журбы, К. Буйло і іншых вялікіх паэтаў сталі асновай для яго цудоўных рамансаў і песень. У 1924 годзе Мікалай Мікалаевіч пераехаў у Магілёў, дзе прадоўжыў сваю педагагічную і кампазітарскую дзейнасць. Выкладаў музыку і спевы ў Магілёўскім педагагічным вучылішчы, працаваў у воінскіх часцях, у Саюзе работнікаў адукацыі, не спыняючы ствараць музыку і збіраць фальклорныя матэрыялы. Менавіта найбагацейшы пласт беларускіх народных песень стаў асновай для яго самага вядомага твора — сімфоніі «Беларускія карцінкі» (1925). Гэтая сімфонія, напісаная з пранікнёнасцю і глыбокім разуменнем народнай душы, лічыцца адным з першых нацыянальных сімфанічных твораў Беларусі. У Магілёве Чуркін таксама стварыў шэраг камерных і інструментальных твораў, сярод якіх асабліва выдзяляецца п’еса для струннага квартэта «Калыханка» (1927).

У 1935 годзе Міхаіл Чуркін пераехаў у Мінск, дзе пачаўся найбольш плённы перыяд кампазітарскай дзейнасці. Сярод твораў гэтага часу – музычная камедыя «Кок-Сагыз» (1939). Ён з аднолькавым поспехам працаваў у розных жанрах, ад сімфанічнай музыкі да лёгкай, музычнай камедыі.

Падчас вайны, ратуючыся ад нямецкай акупацыі, Мікалай Мікалаевіч быў эвакуіраваны ў Ленінабад, цяпер Худжанд, у сонечным Таджыкістане. Удалечыні ад роднай Беларусі, у асяроддзі зусім іншай культуры і гучання, ён пагрузіўся ў вывучэнне таджыкскага музычнага фальклору. Вынікам гэтай працы стаў зборнік, які налічвае каля пяцідзесяці ўнікальных таджыкскіх народных мелодый. Гэтыя мелодыі ляглі ў аснову яго твора «Паданне аб Мухамедзе», музычны складнік якога, несумненна, адбіў каларыт і экзатычнасць таджыкскай культуры.

Вяртанне ў Беларусь адзначылася працягам актыўнай творчай дзейнасці. Чуркін не толькі працягваў складаць музыку, але і актыўна ўдзельнічаў у розных фальклорных экспедыцыях, папаўняючы свой вялізны архіў народных мелодый. Але яго музычныя пошукі не абмяжоўваліся межамі Беларусі. Мікалай Мікалаевіч збіраў і апрацоўваў мелодыі розных народаў: ад беларускіх і грузінскіх да армянскіх, азербайджанскіх, польскіх, літоўскіх і, вядома ж, таджыкскіх, якія так кранулі яго падчас эвакуацыі.

Чуркін паспяхова супрацоўнічаў з тэатрам, ствараючы музыку для спэктакляў. Напісаў музыку да спектакляў паводле твораў Янкі Купалы (“Раскіданае гняздо”) і Пятра Малярэўскага (“Рэпка”), што сведчыць аб шыраце яго інтарэсаў і ўменні працаваць у розных жанрах. Пра талент кампазітара ў галіне музычнай камедыі сведчыць камедыя «Песня пра Бярэзіну», якая была пастаўлена ў Бабруйску ў 1947 годзе.

Былі выдадзены два зборнікі: «Беларускія народныя песні і танцы» (1949) і «Беларускія народныя песні» (1959). За свае заслугі Міхаіл Чуркін быў удастоены высокіх званняў і ўзнагарод, у тым ліку звання Народнага артыста БССР і ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга. Яго імя ўшанавана ў назве музычнай школы.

У Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа НАН Беларусі захоўваюцца працы Мікалая Мікалаевіча Чуркіна. Замовіць іх можна ва ўніверсальнай чытальнай зале, а таксама ў чытальнай зале рэдкай кнігі і рукапісаў.

Матэрыял падрыхтаваны Купцовай М.С.