Рыгор Рамановіч Шырма – выбітная фігура беларускай культуры XX стагоддзя, ён пакінуў яскравы след у гісторыі беларускай харавой музыкі, фалькларыстыкі і грамадскім жыцці.

Нарадзіўся Рыгор Шырма 20 студзеня 1892 года ў сяле Шакуны Пружанскага павета Гродзенскай губерні (цяпер Брэсцкая вобласць Беларусі) у шматдзетнай сям’і, дзе музычная спадчына перадавалася з пакалення ў пакаленне. Яго дзед, бондар Васіль, вядомы пад мянушкай Майстровіч, валодаў выбітным голасам. Спевы былі неад’емнай часткай сямейнага жыцця Шырмы. Яго маці, Тэадора Дзям’янаўна, уражвала ўсіх сваімі калыханкамі, якія сталі для Рыгора крыніцай натхнення на ўсё жыццё. Бацька, Раман Васільевіч (прыблізна 1863-1947), таленавіты выканаўца традыцыйных песень, ён служыў двойчы ў войску, таму ведаў мноства казачых, салдацкіх і рэкруцкіх песень, што значна ўзбагаціла музычны кругагляд будучага кампазітара.

Нягледзячы на беднасць, з шасці гадоў Рыгор мусіў працаваць, што, аднак, не перашкодзіла яму атрымаць адукацыю. Першыя крокі ў навучанні ён зрабіў у так званай «школе граматы», дзе выкладалі наёмныя настаўнікі. Адзін з іх прывіў юнаму Шырме любоў да харавых спеваў. 

У 1904 годзе з 15 капейкамі ў кішэні Рыгор пешкі накіраваўся ў Пружаны, каб паступіць у гарадское вучылішча. Там ён засвоіў гру на струнных інструментах і актыўна ўдзельнічаў у школьным аркестры і хоры. Аднак адсутнасць беларускіх песень у рэпертуары школьнага хору моцна абурала Рыгора, распаліла ў ім нацыянальную самасвядомасць і вызначыла яго далейшую дзейнасць.

Пасля заканчэння вучылішча Шырма працягнуў адукацыю, паглыбляючыся ў вывучэнне музыкі і харавога дырыжыравання. Ён актыўна ўдзельнічаў у культурна-асветніцкай дзейнасці, стварыў і кіраваў беларускімі хорамі ў Вільні. Гэты перыяд яго жыцця адзначаны актыўнай грамадскай дзейнасцю, накіраванай на захаванне і развіццё беларускай культуры. Шырма стаў адным з арганізатараў беларускіх культурных мерапрыемстваў, змагаючыся за права беларускага народа на самабытнае культурнае развіццё.

У 1905 годзе, у дванаццацігадовым узросце, ён паступіў у Пружанскае гарадское вучылішча, атрымаўшы базавую адукацыю. Затым яго шлях прывёў на Свянцянскі настаўніцкія курсы, дзе ён асвоіў педагагічныя навыкі, неабходныя для будучай прафесіі. Працягваючы адукацыю, Рыгор Шырма вучыўся на літаратурным факультэце Седлецкага педагагічнага інстытута ў Польшчы, што сведчыць аб яго імкненні да гуманітарных навук і літаратуры. Аднак яго сапраўдным запалам, які зарадзіўся яшчэ ў дзяцінстве, было збіранне беларускіх народных песень і традыцый.

Гэтую працу ён не пакідаў на працягу ўсяго жыцця, нягледзячы на жыццёвыя перыпетыі. Нават у перыяд эвакуацыі ў Расію (1914-1921 гг.), звязаны з Першай сусветнай вайной і наступнымі падзеямі, Рыгор Шырма працягваў сваю даследчую дзейнасць. Нялёгкія ўмовы эвакуацыі, магчымасць страціць сабраныя матэрыялы, не спынілі яго імкненне захаваць унікальную культурную спадчыну свайго народа.

У 1925 годзе Шырма атрымаў польскі пашпарт (дзе быў запісаны «палешуком») і дазвол на выкладанне ў пачатковых школах Закону Божага. У 1926 пераехаў у Вільню. Працуе ў сакратарыяце БСРГ, выхавацелем у інтэрнаце для хлопчыка ў Віленскай беларускай гімназіі. З 1926 года выкладае ў Віленскай беларускай гімназіі спевы і арганізуе хор. У гэтым самым годзе стаў першым кіраўніком народнай капэлы ў Дзяляцічах ля Наваградка. Пазней некаторыя яе ўдзельнікі трапілі ў хор Рыгора Шырмы. Пасля таго, як яго звольнілі з гімназіі, працаваў у Віленскім універсітэце, стварыў хор Беларускага студэнцкага саюза пры ім.

Каб захаваць Шырму для культурна-асветнай легальнай працы (паводле Рыжскага дагавора Польшча абавязалася захаваць культурную аўтаномію нацыянальных меншасцяў), Браніслаў Тарашкевіч рэкамендаваў яму не ўступаць афіцыйна ні ў БСРГ, ні ў КПЗБ. З 1927 года Шырма ўзначаліў Таварыства беларускай школы (ТБШ) і заставаўся сакратаром Галоўнай управы аж да забароны арганізацыі ў 1936 годзе. За гэты час ён аб’ехаў усю Заходнюю Беларусь, наладжваў гурткі ТБШ і хоры, школы з беларускай мовай навучання, дапамагаў ставіць спектаклі. Адначасна служыў рэгентам у віленскім Прачысценскім саборы, ад якога атрымаў кватэру на першым паверсе хаты па адрасе вул. Святой Ганны, 13. На гэтым будынку цяпер вісіць памятная дошка. У часе царкоўных святаў хор пад кіраўніцтвам Шырмы выконваў беларускія рэлігійныя песні ў Прачысценскім саборы[14].

Шырма шукаў кампазітараў для апрацоўкі народных песень, знайшоў для гэтага такіх майстроў як расійскі кампазітар Аляксандр Грачанінаў у Парыжы і ўкраінскіх Аляксандра Кошыца і Міхайлу Гайваронскага ў Нью-Ёрку. Аляксандр Грачанінаў актыўна ліставаўся з Рыгорам Шырмам, захаваліся 17 ягоных апрацовак беларускіх народных песень для голасу і фартэпіяна, і яшчэ 11 для мяшанага хору. Ён таксама напісаў «Беларускую рапсодыю» для сімфанічнага аркестру, п’есу для скрыпкі на тэму калядкі з Пружанскага павета «Дар Белай Русі», музыку для п’есы Васіля Шашалевіча «Апраметная» (пастаўленая ў БДТ-2 у 1926).

У Вільні Рыгор Шырма сябраваў з беларускім кампазітарам Канстанцінам Галкоўскім, які апрацаваў чатыры беларускія песні — «Там пад гаем зеляненькім», «Ой, маці, маці», «Пайшла дзяўчынка ў лес за грыбамі», «Ой, чумача, чумача» — запісаныя Шырмам у Шакунах. Атрыманыя ад гэтых асоб апрацоўкі адразу правяраліся ў хорах гімназіі ў другой палове 1920-х і Беларускага саюза студэнтаў у 1930-я гады. Апошні, заснаваны Шырмам у 1931 годзе, пасля таго, як з ім стаў выступаць Міхась Забэйда-Суміцкі, стаў папулярным у Заходняй Беларусі. Хор студэнцкага саюза часта выступаў у Вільні для моладзі, вернікаў розных рэлігій, простых гараджан.

Шырма выдаў для школьных і самадзейных хораў зборнікі «Беларускія народныя песні» (1929) і «Наша песня» (1938). У 1927 годзе выпусціў зборнік вершаў «Шум баравы», а ў 1936 годзе — «З сялянскіх ніў» папулярнага ў Заходняй Беларусі паэта Міхася Васілька. Выдаў першы зборнік Максіма Танка «На этапах» (1936), а затым два наступныя зборнікі «Журавінавы цвет» (1937) і «Пад мачтай» (1938). Прапагандаваў творчасць сваіх вучняў-гімназістаў Алеся Салагуба і Валянціна Таўлая, выдаваў таксама кнігі Сяргея Крыўца.

У верасні 1939 года, пасля пачатку Другой сусветнай вайны і савецкага ўварвання ў Заходнюю Украіну і Заходнюю Беларусь, гэтыя тэрыторыі былі ўключаны ў склад СССР. Гэта падзея стала пераломным момантам для многіх бакоў жыцця, у тым ліку для развіцця культуры і мастацтвы. У прыватнасці, гэта аказала істотны ўплыў на лёс беларускага ансамбля песні і танца пад кіраўніцтвам Рыгора Шырмы. 1 лістапада 1939 года, у выніку гэтых палітычных змен, Шырма атрымаў дазвол савецкіх улад на стварэнне прафесійнай каманды. Выбар Беластока, тады адміністрацыйнага цэнтра Беластоцкай вобласці Беларускай ССР, у якасці месца заснавання ансамбля быў не выпадковы. Беласток меў багатыя культурныя традыцыі і значную колькасць таленавітых музыкаў, многія з якіх раней выступалі ў віленскіх хорах. Шырма, умелы арганізатар і таленавіты хормайстар, сабраў вакол сябе яркую плеяду выканаўцаў, імкнучыся стварыць калектыў, здольны на высокім узроўні прадставіць беларускае музычнае мастацтва.

Праца па стварэнні рэпертуару і навострыванні выканальніцкага майстэрства вялася інтэнсіўна. Рэпетыцыі праходзілі амаль штодзень, і Шырма надаваў пільную ўвагу кожнаму ўдзельніку ансамбля, стараючыся раскрыць індывідуальны талент кожнага спевака і танцора. У рэпертуар увайшлі як народныя песні, так і творы сучасных беларускіх кампазітараў, у якіх падкрэслівалася імкненне да сінтэзу традыцый і наватарскіх ідэй. Поспех не прымусіў сябе доўга чакаць. Ужо ў канцы 1940 гады ансамбль трыўмфальна выступіў у Менску, прадэманстраваўшы высокі прафесіяналізм і яркі артыстызм. Кульмінацыяй ранняга творчага шляху калектыву стаў удзел у Дэкадзе беларускага мастацтва ў Маскве ў маі 1941 года. Выступленне на столі прэстыжнай пляцоўкі пацвердзіла высокі ўзровень майстэрства ансамбля і прыцягнула ўвагу шырокай публікі.

Аднак пачатак Вялікай Айчыннай вайны трагічна змяніў лёс калектыва. На момант нападу Нямеччыны на СССР ансамбль знаходзіўся на гастролях у РСФСР. Наступныя падзеі вымусілі каманду эвакуіравацца на Каўказ, а затым у Краснаярск. У Краснаярску жыццё Рыгора Шырмы рэзка змянілася. Яго арыштаваў НКВД. Прычынай арышту маглі быць як яго мінулыя сувязі, так і проста рэпрэсіі, што было ў той час распаўсюджанай зьявай. Затрыманне і наступныя шматмесячныя допыты сталі цяжкім выпрабаваннем для вядомага хормайстра. У турме ён прасядзеў да сакавіка 1942 года, пасля чаго быў пераведзены ў Маскву, на адыёзную Лубянку. Допыты працягваліся да жніўня таго ж года. Толькі дзякуючы хадайніцтву вядомага беларускага пісьменніка Якуба Коласа да Панцеляймона Панамарэнкі, тагачаснага першага сакратара ЦК КП(б) Беларусі, Шырма быў вызвалены. Аднак вызваленне не азначала поўнай рэабілітацыі. Яго адправілі пад нагляд НКВД у Паўночны Казахстан, дзе ён мусіў працаваць настаўнікам сярэдняй школы.

У 1943 годзе Шырма атрымаў дазвол на невялікую паездку ў госці да жонкі, якая працягвала гастраляваць з часткай ансамбля. Гэта часавае расстанне падкрэслівае цяжкія ўмовы жыцця і нявызначанасць будучыні. У ліпені 1944 года, пасля вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкай акупацыі, ансамбль вярнуўся ў Мінск. З восені 1944 года ансамбль пачаў плённую працу ў Гродне, дзе Шырма прыступіў да ажыццяўлення сваёй даўняй мары — пераўтварыць ансамбль у акадэмічны хор. Для дасягнення гэтай мэты ён прывабіў плеяду таленавітых беларускіх кампазітараў. Сярод іх былі Мікалай Аладаў, Анатоль Багатыроў, Яўген Тыкоцкі, Пётр Падкавыраў, Рыгор Пукста, Уладзімір Алоўнікаў, Васіль Яфімаў, Нестэр Сакалоўскі, Самуіл Палонскі, Дзмітрый Лукаш, Эдзі Тырманд і Іван Кузняцоў. Гэтыя майстры ўзяліся за мастацкую апрацоўку народных песень, увёўшы новыя гармоніі і аранжыроўкі, захаваўшы пры гэтым аўтэнтычнасць і душу беларускай музыкі. Іх творчы ўклад аказаўся неабходным для пераходу ансамбля на новы, больш высокі ўзровень мастацтва. У 1950 хор быў рэарганізаваны, завяршыўшы доўгі і цяжкі шлях станаўлення ў адзін з вядучых калектываў Беларусі.

Гісторыя ансамбля пад кіраўніцтвам Рыгора Шырмы — прыклад любові да мастацтва, вытрымкі і ўменні пераадольваць несправядлівасць і цяжкасці на шляху да дасягнення сваёй мэты. Гэтая гісторыя, непарыўна звязаная з бурнымі падзеямі ХХ стагоддзя, дэманструе дзіўную жыццёвую сілу беларускай культуры і стойкасць яе творчых дзеячаў.

У Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа НАН Беларусі захоўваюцца працы Рыгора Раманавіча Шырмы. Замовіць іх можна ва ўніверсальным чытальным зале, а таксама ў чытальным зале рэдкай кнігі і рукапісаў.