9 июня 2022 года библиотека демонстрировала книжную выставку в рамках международной научной конференции «1030-летие Православной Церкви в Беларуси: история и современность»
В этом году отмечается 1030-летие Полоцкой епархии, которая была образована в 992 г. и стала первым центром распространения христианства на белорусских землях. Международная научная конференция приурочена к этой важной дате, так как православие сыграло исключительную роль в формировании духовного и национального облика белорусского народа. Среди организаторов форума: Белорусская Православная Церковь, Национальная академия наук Беларуси и Отделение гуманитарных наук и искусств, Институт истории НАН Беларуси и др.
Центральная научная библиотека имени Якуба Коласа Национальной академии наук Беларуси в качестве информационной поддержки форума демонстрировала книжную выставку «1030-летие Православной Церкви в Беларуси», на которой представила издания по основным темам рабочих секций конференции: Православная Церковь на белорусских землях в периоды Древней Руси, Великого княжества Литовского и Речи Посполитой (X–XVIII ст.), Православие на белорусских землях в период Российской империи (кон. XVIII – нач. ХХ вв.), Православная Церковь на территории Беларуси в новейший период (ХХ – нач. XXI вв.), Церковно-государственные отношения: история и современность, а также вопросы культуры и педагогики, духовного развития современного общества.
Часть документов, представленных на выставке, была посвящена духовному наследию Евфросинии Полоцкой, Кирилла Туровского, Симеона Полоцкого, Франциска Скарыны – мыслителей и просветителей Беларуси, а также истории православных епархий, белорусскому храмовому зодчеству.
Большой интерес у посетителей вызвала экспозиция, подготовленная сотрудниками отдела редких книг и рукописей Центральной научной библиотеки. На выставке экспонировались книги, которые принадлежат к лучшим образцам полиграфии XVI века: Евангелие, напечатанное Петром Мстиславцем (Вильна, 1575), Библия, изданная Иваном Фёдоровым (Острог, 1581), а также значимое для истории православной церкви полемическое сочинение Симеона Полоцкого «Жезл правления» (Москва, 1667).
10 чэрвеня 1562 года ў Нясвіжы быў выдадзены адзіны з самых вядомых палемічных твораў у гісторыі беларускага друку – «Катэхізіс» Сымона Буднага.
Заснаваная на пачатку 1560‑х гг. прапаведнікамі Мацеем Кавячынскім, Лаўрэнціем Крышкоўскім і Сымонам Будным нясвіжская тыпаграфія стала цэнтрам беларускамоўнага друкарства рэфармацыйнай думкі Вялікага Княства Літоўскага. Грашовую дапамогу на ўтрыманне тыпаграфіі аказалі Мікалай Радзівіл «Чорны», будучы канцлер і аўтар трэцяга Статута ВКЛ Астафій Валовіч. На загад Валовіча з Вільні былі перавезеныя шрыфты Францыска Скарыны, што паскорыла з’яўленне «Катэхізіса» ўжо ў чэрвені 1562 года.
Сам па сабе катэхізіс (ад грэцкага κατηփισμός – павучанне, настаўленне) – гэта выклад асноў веравучэння рэлігійнай канфесіі. Катэхізіс звычайна выкладзены ў выглядзе пытанняў і адказаў. Але «Катэхізіс» Сымона Буднага – гэта досыць сур’ёзная палемічная праца, накіраваная на пошук ісціны. Як адзначае Юрый Лабынцаў:
“Сіла слоў Буднага была такая вялікая, аргументы такія пераканаўчыя, а выбраная форма выдання такая ўдалая, шрыфт і мова зразумелыя, што, і гэта можна сказаць без перабольшання, нясвіжскі беларускамоўны «Катэхізіс» увайшоў у аналы царкоўнай і грамадзянскай гісторыі ўсходнеславянскіх народаў”.
У прамове да «Катэхізіса» Сымон Будны адзначае, што выдае яго не толькі з мэтамі пашырэння рэфармацыйных поглядаў, але і з мэтамі таго, каб бацькі па ім займаліся навучаннем сваіх дзяцей:
“Сію книжку написахъ, абы… истинны разуменіа жаждущиі мели, чого бы ся и сами учили и деток своихъ научали”.
Таксама ён заклікае феадалаў, найперш маладых князёў Радзівілаў, шанаваць беларускую мову і клапаціцца аб развіцці культуры, адукацыі і кнігадрукавання:
“Абы ваши княжацкия милости не только в чужоземских языцех кохали, але бы ся теж… и того здавна славного языка славянского размиловати и оным ся бавити рачили. Слушная бо речь ест, абы ваши княжацкие милости того народу язык миловати рачили, в котором давъные предъки и их княжацкие милости панове отци ваших княжацких милости славне преднейшие преложеньства несуть”.
Акрамя выкладаў асобных палажэнняў хрысціянскага веравучэння, у кнізе ўзнімаліся такія актуальныя для таго часу праблемы, як грамадзянскія абавязкі чалавека, адносіны да дзяржаўных пасад, права валодання зямельнай уласнасцю, стаўленне да войнаў і іншыя. Даследчыкі адзначаюць таксама і моўныя асаблівасці выданняў Буднага. Спэцыфіка мовы заключалася ў тым, што побач з рускай мовай прыводзяцца вялікія цытаты на царкоўна-славянскай мове, якія нічым не пазначаюцца. Такім парадкам Будны пайшоў далей за Францішка Скарыну на шляху збліжэння пісьмовай мовы рэлігійных твораў і жывой беларускай мовы.
На жаль, у Беларусі па сённяшні дзень няма арыгінала «Катэхізіса» Сымона Буднага, але ў фондзе рэдкіх кніг Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі захоўваецца мікрафільм як гэтай ягонай працы, так і пазнейшых твораў: «Аб важнейшых палажэннях хрысціянскай веры», надрукаванай Лоскай тыпаграфіяй на польскай мове у 1576 годзе, і «Аб кіраванні мячом» 1583 года.
«Скажы яму, што я не ведаю больш вялікага чалавека на зямлі» Жан-Жак Русо
«За выключэннем Шэкспіра і Спінозы, я не ведаю нікога сярод ужо не жывучых, хто аказаў бы на мяне больш моцны ўплыў» Іаган Вольфганг фон Гётэ
«Лінэй быў на самай справе паэтам, якому давялося стаць натуралістам» Аўгуст Стрындберг
Усе гэтыя ўзнёслыя словы былі адрасаваныя аднаму чалавеку – Карлу Лінэю.
Сярод імёнаў буйнейшых навукоўцаў XVIII стагоддзя імя Карла Лінэя амаль самае вядомае: яго ведаюць шкаляры, студэнты, як просты люд, так і прафесійныя навукоўцы. Натуральна, што Лінэй займае пачэснае месца ў гісторыі прыродазнаўства.
Паходзіў Карл Лінэй з сям’і дробных сялян-уласнікаў і сялянскага святарства, якое жыло на поўдні Швецыі ў правінцыі Смоланд.
Паступаючы ў навучальныя ўстановы, сяляне павінны былі абраць сабе прозвішча. Так, продкі Лінэя, абраўшы кар’еру святароў, узялі сабе прозвішча Тыліандэр (па лацінскай назве ліпы – Tilia). А бацька Карла – Нільс, які таксама стаў святаром, абраў сабе імя Лінэус (Linnaeus). 23 мая ў сям’і Нільса Лінэуса і Хрысціны Брадэрсоні нарадзіўся сын Карл.
Каля дома Нільс Лінэус пасадзіў невялікі сад, за якім з любоўю даглядаў. Тут ён вырошчваў гародніну, садавіну і разнастайныя дэкаратыўныя расліны. З ранняга дзяцінства цікавасць да раслін выявілася і ў Карла, да васьмі гадоў ён ведаў назвы шматлікіх раслін, якія сустракаліся ў ваколіцах Стэнбрухульта (Stenbrohult). Акрамя таго, у садзе яму быў выдзелены невялікі ўчастак для яго ўласнага вырошчвання раслінаў. Вялікае возера Маклэн, апрацаваныя палі, лугі і гаі, сасновыя бары на адным баку возера і лісцяныя дрэвы на ўсходзе рабілі ландшафт, ў атачэнні якога рос Карл Лінэй, вельмі прывабным. Сярод прыроды ў Карла праявіліся зацікаўленасці да раслін і хараства прыроды.
Бацька Лінэя з ранняга дзяцінства пачаў вучыць сына асновам латыні, рэлігіі і геаграфіі. Калі Лінэю было сем гадоў, Нільс вырашыў наняць для яго рэпетытара. Бацькі выбралі Ёхана Тэландэра, сына мясцовага ёмена (буйнога землеўласніка). Сам Карл Лінэй не любіў яго і пасля пісаў у сваёй аўтабіяграфіі, што Тэландэр “лепш разлічваў пагасіць таленты дзіцяці, чым развіваць іх”.
У 1717 годзе Карла Лінэя адправілі ў сярэднюю гімназію ў Векшэ (Växjö). Але тут Лінэй рэдка вучыўся, часта з’яжджаючы ў сельскую мясцовасць у пошуках раслін. У нейкі момант бацька прыехаў да яго ў госці і, выслухаўшы крытычныя ацэнкі настаўнікаў, вырашыў аддаць юнака ў чаляднікі да якога-небудзь сумленнага шаўца. Дырэктар школы Даніэль Ланэрус, які падзяляў цікавасць Лінэя да батанікі, заўважыў здольнасці свайго навучэнца і аддаў яму кіраванне сваім садам.
Ён пазнаёміў яго з Ёханам Ротманам, дзяржаўным лекарам Смоланда і настаўнікам у Катедральсколан (Lund Cathedral School) – гэта школа ва Упсале, заснаваная ў 1246 годзе, з’яўляецца найстарэйшай навучальнай установай у Швецыі. Варта адзначыць, што Ротман пашырыў цікавасць Лінэя да батанікі і дапамог яму развіць цікавасць да медыцыны. І ўжо ў 17 гадоў Лінэй быў добра знаёмы з існуючай батанічнай літаратурай. У сваім дзённіку ён адзначаў, што “чытаў дзень і ноч, ведаючы як свае пяць пальцаў кнігі па батаніцы”.
У 1724 годзе Карл Лінэй паступіў у Катедральсколан, дзе ён вывучаў у асноўным грэцкую мову, іўрыт, тэалогію і матэматыку. Біёграфы адзначаюць, што Лінэя не цікавілі ні багаслоўе, ні старажытныя мовы. У будучыні гэта прывядзе да немагчымасці пісання прамоў і лістоў на лацінскай мове. У апошні год навучання ў гімназіі Бацька Лінэя наведаў прафесараў, каб спытаць, як прасоўваецца вучоба яго сына. На жаль, большасць казала, што юнак ніколі не стане навукоўцам. Ротман лічыў інакш, мяркуючы, што ў Лінэя можа быць яскравая будучыня ў медыцыне. Ён прапанаваў Лінэю сваю дапамогу ў вывучэнні фізіялогіі і батанікі.
Такім чынам, Ланэрус і Ротман падтрымаўшы юнака, дапамаглі абраць яму свой шлях, які адпавядаў яго духоўнаму складу і інтарэсам.
У жніўні 1728 года Лінэй вырашыў паступіць ва Упсальскі ўніверсітэт (Uppsala universitet) па радзе Ротмана, які лічыў, што будзе лепш, калі Лінэй захоча вывучаць як медыцыну, так і батаніку.
У 1729 годзе Лінэй напісаў дысертацыю “Praeludia Sponsaliorum Plantarum” аб размнажэнні раслін. Яна прыцягнула ўвагу рэктара ўніверсітэта Олафа Радбека, які ў маі 1730 года абраў Лінэя для чытання лекцый ва ўніверсітэце, хоць малады чалавек быў усяго толькі студэнтам другога курса. Варта адзначыць, што лекцыі Лінэя карысталіся папулярнасцю, і ён часта выступаў перад аўдыторыяй у некалькі соцен чалавек. У гэты час у Карла Лінэя нараджаецца першая думка аб стварэнні класіфікацыі раслін. Яго план складаўся ў тым, каб класіфіцыраваць расліны па колькасці тычынак і песцікаў. Ён пачаў пісаць некалькі кніг, вынікам якіх сталі, напрыклад, “Genera Plantarum” і “Critica Botanica”. Але даследчык разумеў, што ўзораў толькі адной мясцовасці не хапае і патрэбна назбіраць палявы матэрыял. Лінэй спадзяваўся знайсці новыя расліны, жывёл і каштоўныя мінералы. Яго таксама цікавілі звычаі карэнных саамаў, качэўнікаў-аленяводаў, якія вандравалі па бязмежных тундрах Скандынавіі. У красавіку 1732 года Лінэй атрымаў грант ад Каралеўскага таварыства навук ва Упсале на сваё падарожжа.
У кнізе “Flora Lapponica” ідэі Лінэя аб наменклатуры і класіфікацыі раслін ўпершыню былі выкарыстаныя на практыцы. Навуковая праца ахоплівала 534 відаў раслін, якія Лінэй выкарыстаў у сістэме класіфікацыі і уключыў для для іх апісанння, геаграфічнага распаўсюджвання і таксанамічных заўваг.
Таксама падчас гэтай экспедыцыі ў Лінэя ўспыхнула азарэнне ў дачыненні да класіфікацыі млекакормячых. Убачыўшы ніжнюю сківіцу каня на абочыне дарогі, па якой ён ехаў, Лінэй заўважыў: “калі б я толькі ведаў, колькі зубоў і якога роду ў кожнай жывёлы, … я, можа быць, быў бы ў стане распрацаваць цалкам натуральную сістэму класіфікацыі ўсіх чатырохногіх”.
У фондах ЦНБ імя Якуба Коласа НАН Беларусі захоўваецца прыжыццёвае выданне “Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum, figuram, situm, et proportionem omnium fructificationis partium” Карла Лінэя 1764 года, якое некалі было ў карыстанні бібліятэкі віцебскай мужской гімназіі. Сам Лінэй пазней пісаў пра гэтую сваю працу, што “адзін гэты твор мог запатрабаваць цэлае чалавечае жыццё”. У ім Лінэй апісаў роды раслін, выкарыстоўваючы ў якасці кіруючага прынцыпу для характарыстыкі родаў асаблівасці генератыўных органаў. У аўтабіяграфічных матэрыялах Лінэй казаў пра кнігу, што ў ёй ён зрабіў тое, чаго ніхто да яго не зрабіў, і што “батанікі лічылі, што адных генератыўных частак раслін недастаткова для таго, каб распазнаць роды, і што трэба браць пад увагу лісце і аблічча раслін, да таго часу, пакуль Ліней [адной з асаблівасцяў твораў Лінэя з’яўляецца тое, што ён пісаў пра сябе ў трэцяй асобе] не паказаў ім іншае”.
Таксама сярод рэдкіх кніг можна вылучыць “Equitis systema vegetabilium secundum classes ordines genera species cum characteribus et differentiis” 1797 года і яе пяцітомнае перавыданне 1817 – 1819 гадоў.
Гэтае выданне пабачыла свет дзякуючы працы вучня Лінэя – Юхана Мурэя. Пад час навучання Карл Лінэй паказал вучню рукапіс гэтай кнігі, але сетаваў, што не мае часу для напісання яе і пераапрацоўкі матэрыяла, тады Мурэй і прапанаваў сваю дапамогу. Пазней Мурэй пісаў, што падчас гэтай сустрэчы ён знайшоў у сваім настаўніку “тую ж сардэчнасць, тую ж жвавасць духу, такое ж імкненне збіраць рэдкасці па натуральнай гісторыі”, якім ён здзіўляўся яшчэ падчас сваёй вучобы ва Упсале.
Выданне “Philosophia botanica, in qua explicantu fundamenta botanica cum definitionibus partium, exemplis terminorum, observationibus rariorum” 1809 года каштоўнае тым, што ў ім прадстаўлены замалёўкі раслін, зробленыя Карлам Лінэям пад час вандровак і навуковых даследванняў. Кніга пабудавана як зборнік афарызмаў, забяспечаных каментарамі і сістэмай крыжаваных спасылак. Усяго ў ёй размешчана 365 афарызмаў, аб’яднаных у дванаццаць глаў. Лік афарызмаў супадае з лікам дзён у годзе (размеркаванне па главам нераўнамерна, хоць лік глаў невыпадковы і заснаваны, як мяркуюць, альбо на ліку месяцаў, альбо на дванадцацірычнай сістэме вымярэнняў). Такім чынам, “Philosophia botanica” стала адной з найбольш вядомых твораў спадчыны Карла Лінэя. Гэтая праца аказала значны ўплыў на развіццё батанікі як навукі. Многія афарызмы сталі крылатымі выразамі і часта цытуюцца ў працах іншых прыродазнаўцаў. Найбольш вядомыя: “усё жывое з яйка”, “не прыкметы вызначаюць род, але род — прыкметы”, “прырода не робіць скокаў”, “мы налічваем столькі відаў, колькі формаў было створана першапачаткова” і іншыя. Не ўсе гэтыя фразы першапачаткова належалі Лінэю, але менавіта паўсюднае выкарыстанне “Philosophia botanica” і яе варыянтаў у выкладанні на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў спрыяла іх распаўсюджванню.
У розныя гады жыцця Карл Ліней напісаў пяць аўтабіяграфій, у якіх апісаў мноства падзей, сведкам якіх ён быў.
За свой уклад у развіццё навукі Карл Ліней атрымаў дваранскае званне. Стаўшы дваранінам, ён прыдумаў сабе радавы герб, на якім адлюстраваў яйка, пабегі паўночнай лінеі (расліна, названая ў яго гонар) і шчыт, падзелены на тры рознакаляровых полі, які сімвалізуе тры царства прыроды – жывёльны свет, раслінны свет і мінералы.
У гонар Лінэя названыя многія біялагічныя таксоны (роды і віды раслін і жывёл), тэрміны, геаграфічныя і астранамічныя аб’екты. Імя Лінэя носяць арганізацыі, друкаваныя выданні і батанічныя сады. Лінэю прысвечаны творы культуры, у тым ліку раманы і апавяданні, у многіх краінах свету яму ўстаноўлены помнікі. А ягоная кніжная спадчына захоўваецца ў бібліятэках па ўсяму свету, нават у Беларусі.
12 мая в Центральной научной библиотеке им. Якуба Коласа НАН Беларуси состоялась встреча с учащимися 7 класса гимназии № 8 г. Минска в рамках мероприятия «Библиотека в системе сохранения исторической памяти».
Во время обзорной экскурсии ребята ознакомились с историей библиотеки и ее современными технологиями и сервисами, а также с отдельными изданиями коллекций фонда отдела редких книг и рукописей.
Особый интерес вызвали рукописные документы – образцы белорусской книжной культуры: пергаменный свиток Торы на древнееврейском языке, татарские рукописи с текстами на белорусском языке, написанные арабским письмом.
В экспозиции первой выставки – пожелтевшие страницы центральных, подпольных и партизанских изданий республиканских, областных и районных типографий, выходившие в прифронтовой полосе и на оккупированной территории.
Школьникам показали партизанские настенные газеты и боевые листки времен Великой Отечественной войны, прифронтовые газеты частей Белорусского и Украинского фронтов, выходившие в районе боевых действий, выступали верными помощниками командования в деле выполнения боевых действий.
Ребятам представилась возможность полистать страницы сатирической периодики – газеты «Раздавім фашысцкую гадзіну» и «Партызанскае жыгала». Газета-плакат «Раздавім фашысцкую гадзіну» засылалась в тыл противника, в партизанские отряды, распространялась среди населения на оккупированной территории.
Сатирический листок «Партызанскае жыгала» выходил на территории партизанского отряда. Номера газеты печатались на обёрточной бумаге, либо на листках, вырванных из ученических тетрадей. Сатирический листок был очень популярен у местных жителей, которые сами активно участвовали в его издании. Редактировал «Партызанскае жыгала» Янка Брыль.
На вопрос, как выходили газеты в военное время в партизанских отрядах, был дан ответ из рассказа в анкете В.Г. Будая (редактора с марта 1944 г. по июль 1944 г.) газеты «Чырвоная Звязда» – органа Барановичского подпольного обкома КП(б)Б:
«Газета создавалась и печаталась в лесу. В зимнее время для типографии строилась особая землянка. Находилась она где-либо в укромном, менее уязвимом, месте в 100–150 метрах от партизанских лагерей. На случай тревоги делались особые тайники, где-либо в дуплах деревьев, под корнями, а иногда под полом в землянке, где хранились шрифты, машинки, бумаги. Летом с изданием газеты дело обстояло проще. Типография размещалась чаще всего под парашютом, а иногда просто приспосабливалась где-либо на пеньке.
Сводки Совинформбюро редакция принимала по радио ежедневно. Текст сразу набирался и информация печаталась большими тиражами ночью. В 9–10 часов утра специально выделенными конниками сводки доставлялись в населенные пункты. Тираж газеты обычно распределялся по всем бригадам, действовавшим в Барановичской области. Комиссар бригады распределял газеты по отрядам. Отряды распространяли ее в контролируемой зоне. Распространением печатной подпольной литературы в отрядах занимались специальные агитгруппы. Они развозили газеты и листовки по деревням, собирали народ и читали газету вслух. Кроме этих групп газета распространялась также разведгруппами отрядов, а в гарнизоны доставлялась связными и там распространялась агентурой.
Когда необходимо было сорвать какое-либо мероприятие, проводимое немецкими властями, выпускались специальные номера газет и листовки, которые распространялись целым отрядом или бригадой с целью агитации. Так, например, было, когда немцы объявили мобилизацию белорусов в так называемую «краевую армию обороны».
Газета поступала в населенные пункты и гарнизоны Барановичской области, также в Минск, Дзержинск, Заславль.
Каждый номер газеты проникал в немецкие гарнизоны. Рискуя жизнью, ее заносили туда и распространяли связные партизанских отрядов. Номера газет, листовки часто находил у себя под стеклом бургомистр Дзержинска гитлеровский палач Дмитров и начальник полиции. Листовки обнаруживали у себя в карманах немецкие солдаты и полицейские. Это была самоотверженная работа связных партизанского отряда «Большевик».
Знакомство с литературой о войне продолжилось на выставке «Вялікая Айчынная вайна ў гістарычнай памяці народа», которая состоит из разделов: «Вогненны 1941», «Партызанскі рух», «Дні акупацыі», «Трагедыя і памяць», «Вызваленне Беларусі».
Чтобы поближе познакомиться с содержанием книг, школьникам был предложен военно-исторический квест.
Разделившись на команды, ребята получили задание найти издания согласно библиографическим сведениям и справочной информации, содержащейся в книгах. Участники успешно справились с поставленной задачей: нашли информацию о летчиках Антоненко А. К. и Гастелло Н. Ф., которым одним из первых было присвоено Звание Героя Советского Союза; документы, отражающие основные этапы и ход военных действий на фронтах Великой Отечественной войны; информацию об Озаричах – комплексе немецких концентрационных лагерей, располагавшихся под открытым небом на территории современных Калинковичского, Светлогорского и Октябрьского районов Гомельской области, где в марте 1944 г. нацистскими оккупантами было заключено около 50 тысяч человек; нашли показатели соотношения сил и дислокации воинских частей по состоянию на 22 июня 1941 г. Красной армии и Вермахта в районе Брестской крепости – одного из знаковых мест Беларуси, символа советского сопротивления во время Второй мировой войны.
Экспозиция документальных материалов времен Великой Отечественной войны «Военных лет живая память» и документов о войне – «Вялікая Айчынная вайна ў гістарычнай памяці народа» – продолжат свою работу в читальном зале отдела редких книг и рукописей и в читальном зале гуманитарных наук до 27 мая включительно.
4 мая 2022 г. Библиотека демонстрировала выставку в рамках XV Международной молодежной научно-практической конференции «Великая Отечественная война 1941–1945 годов в исторической памяти народа».
Организаторами конференции выступили Институт истории НАН Беларуси, Белорусский государственный педагогический университет имени М. Танка, комитет по образованию Мингорисполкома и др. Конференция проходила в несколько этапов, включая представление и защит работ учащихся. Основными задачами конференции являются расширении и углубление знаний о событиях Второй мировой и Великой Отечественной войн, создание условий для занятия научно-исследовательской и краеведческой деятельности, а также укрепление международного гуманитарного сотрудничества учащейся молодежи. Научное сопровождение осуществлялось Институтом истории НАН Беларуси и историческим факультетом, призеры и победители приняли участие в торжественном закрытии конференции, которое состоялось 4 мая 2022 года в Президиуме НАН Беларуси.
Центральная научная библиотека имени Якуба Коласа Национальной академии наук Беларуси демонстрировала выставку для участников конференции «Вялікая Айчынная вайна ў гістарычнай памяці народа», посвященную героическим и трагическим событиям тех лет.
Разделы выставки «Вогненны 1941», «Партызанскі рух» знакомят с архивными документами и материалами, а также многочисленными авторскими и коллективными монографиями, материалами научных конференций за разные годы, в которых представлены результаты исследований белорусских историков о борьбе населения Беларуси против немецких захватчиков. Она велась с первых дней войны в различных формах – от невыполнения мероприятий оккупационных властей до вооруженного сопротивления. Многие представители белорусского народа самоотверженно сражались в регулярных частях Красной Армии и Военно-Морского Флота на всех фронтах Великой Отечественной войны, в рядах партизан и подпольщиков не только на оккупированной территории Беларуси, но и других республик, вели борьбу в войсках союзников, достойно боролись в европейском Сопротивлении. Только в действующей Красной Армии сражались около 1,3 миллиона белорусов и уроженцев Беларуси. К концу 1941 г. в рядах партизан сражались более 12 тыс. человек в 230 отрядах, а к концу войны общая численность белорусских народных мстителей превышала 374 тыс. человек.
В тесной связи с действиями партизанских формирований осуществлялась подпольная борьба с захватчиками. Всего в годы оккупации в рядах подпольщиков сражались около 70 тыс. граждан БССР. В целом, под оккупацией, которая продолжалась около трех лет, находились 8 млн. жителей и около 900 тыс. советских военнопленных. Данная тема раскрывается в разделе выставки «Дні акупацыі».
На территории БССР существовало около 250 лагерей советских военнопленных и 350 мест принудительного содержания населения. По количеству жертв находившийся под Минском лагерь Тростенец считается крупнейшим после Освенцима, Майданека, Треблинки. В 186 населенных пунктах были созданы еврейские гетто, так, в минском гетто содержалось около 100 тыс. человек, из которых уцелели единицы.
Победа над врагом в Великой Отечественной войне была достигнута ценой больших жертв и невосполнимых утрат. В кровопролитных боях начального периода войны с отборными немецко-фашистскими частями и соединениями на белорусской земле был сорван германский замысел «молниеносной войны», согласно которому в течение 8–10 недель предстояло захватить Москву, Ленинград и выйти на линию Архангельск-Северная Двина-Волга-Астрахань. Героическая оборона Брестской крепости, городов Борисова, Полоцка, Могилева, Гомеля и Витебска стала символом безграничной храбрости и отваги воинов Красной Армии.
В разделах выставки «Вызваленне Беларусі», «Трагедыя і памяць» собраны наиболее известные публикации последних лет. По оценкам специалистов Беларусь более чем какая-нибудь другая страна Европы пострадала от этой войны, каждый третий житель нашей республики погиб. Вторая мировая война занимает одно из центральных мест в исторической памяти белорусского народа.
Книжные выставки, посвященные теме Второй мировой и Великой Отечественной войн, Центральная научная библиотека имени Якуба Коласа Национальной академии наук Беларуси проводит ежегодно, список новых книг и статей постоянно обновляется.
Выставка «Вялікая Айчынная вайна ў гістарычнай памяці народа», дополненная значительным количеством статей из периодических и продолжающихся изданий, продолжает свою работу в читальном зале гуманитарных наук до 27 мая включительно.
Году исторической памяти посвящена экспозиция документальных материалов времен Великой Отечественной войны.
Сотрудники отдела редких книг и рукописей подготовили выставку «Военных лет живая память», на которой представлены книжные и периодические издания, выходившие в военное время. Это центральные, подпольные и партизанские издания республиканских, областных и районных типографий, выходившие в прифронтовой полосе и на оккупированной территории.
Среди материалов выставки – центральные газеты «Известия», «Совецкая Беларусь», «Звязда», «Чырвоная змена»; газеты-однодневки, газеты-листовки, среди них «Кліч Радзімы» Ельского РК КП(б)Б, «Красный партизан» Василишского РК КП(б)Б, «Ленінец» Плещеницкого РК КП(б)Б и Минского партизанского объединений, «Партизан Белоруссии» Пуховичского подпольного РК КП(б)Б и др.
Особый интерес представляют иллюстрации (рисунки, фотографии, шаржи), помещенные в партизанских газетах. Клише работники подпольных типографий делали сами. Обычный кусок сухой березы или дуба, обрезанный кусок линолеума или резины в руках местного партизанского художника–самоучки перевоплощался в острую карикатуру на врага. Например, редактор Осиповичской районной подпольной газеты «За Советскую Родину» Тратевский на линолиуме нарисовал карту, которая наглядно показывала линию фронта, которую занимала армия в момент ее летнего наступления в 1943 г. Такие карты часто давались в разных подпольных газетах. Применение клише на близкие и понятные народу темы делало подпольную печать более интересной.
Одной из самых распространенных форм подпольной печати в тылу врага являлись настенные газеты, которые выходили во всех бригадах и отрядах в больших и малых боевых партизанских подразделениях.
Печатное слово в них звучало в самых разнообразных формах – и стихами, и прозой вперемешку с яркими красочными рисунками. Настенные газеты были самые разные не только по своему художественному оформлению, но и по размеру. На стеллажах представлены партизанские настенные газеты – «Молодежь Белоруссии в борьбе за Родину. Комсомольский бюллетень». (№ 1, 1944 г.); «Сталинское племя. Ежедекадная газета межрайонного комсомольского комитета». (№ 3, 1943 г.); «Мы отомстим. Газета Н‑ской партизанской бригады». (№ 10, 1943 г.); «Народный мститель. Орган партийной организации Н‑ского партизанского полка». (№ 4, 1943 г.) и др.
В экспозиции выставки – прифронтовые газеты: «За свабодную Беларусь», «За совецкую Беларусь», «Сталинское знамя», «Красная Армия», «Сталинский воин». Красноармейские газеты частей Белорусского и Украинского фронтов.
Здесь же демонстрируется и сатирическая периодика времён войны.
В отдельном разделе выставки представлены книги, которые выходили в военное время в Москве, Минске, Фрунзе, Ташкенте и других городах: брошюры 1943-го года с очерками о Героях Советского Союза, произведения белорусских писателей и поэтов: Я. Купалы, Я. Коласа, П. Бровки, А. Кулешова, К.Крапивы и др. Среди них – поэма «Сцяг брыгады» А. Кулешова (1943 г.), удостоенная Государственной премии. Скромные издания, выходившие небольшими тиражами и уцелевшие в единичных экземплярах, с владельческими и дарственными надписями, хранят память о тяжелых годах войны.
Некаторыя з тых, каму давялося жыць у мястэчку Любча ў 1960‑я гг., памятаюць такую карціну: сярэдняга ўзросту мужчына выходзіў на лужок пасвіць казу, а сам, прысеўшы непадалёк і адным вокам назіраючы за жывёлай, даставаў ручку і паперу і пачынаў пісаць. Узгадваюць, што аднойчы, калі гаспадар казы задрамаў на сонейку, тая так зацікавілася ягонай творчасцю, што ўжыла ў ежу рукапіс, які ляжаў побач. Яго аўтар, настаўнік гісторыі ў мясцовай сярэдняй школе, пазней прыпамінаў здарэнне з усмешкай: “Вось, пісаў гісторыю Любчы, ды каза з’ела…”
Імя гэтага настаўніка – Мікалай Андрэевіч Вінар. Знішчаныя казой паперы – толькі невялікая доля ад ягоных артыкулаў, нарысаў, нататак па гісторыі Навагрудчыны. Менавіта дзякуючы ім, а не гэтаму анекдатычнаму выпадку Вінар заслужыў павагу землякоў. А яшчэ ён вядомы як заснавальнік школьнага гісторыка-краязнаўчага музея ў Любчы, таленавіты педагог, гарачы прыхільнік аднаўлення старажытнага помніка архітэктуры – Любчанскага замка. Ды і ўвогуле, жыццёвы шлях гэтага чалавека заслугоўвае, каб расказаць пра яго падрабязней.
Дзяцінства. Юнацтва. Маладосць
Будучы краязнавец нарадзіўся 2 мая 1912 г. у горадзе Роўна ва Украіне. Ягоны бацька загінуў на фронце ў 1916 г., у час Брусілаўскага прарыву. Маці не стала, калі Мікалаю яшчэ не было 9 гадоў. Хлопца-сірату ўзяла да сябе яе сястра, што жыла ў вёсцы Заполле Пачапаўскай гміны Навагрудскага павета.
Жыхар Заходняй Беларусі з нязвычным для тутэйшых мясцін украінскім прозвішчам пачаў сваю адукацыю па-польску: у пачатковай школе вёскі Стараельня. Аднак праз пэўны час з’явілася магчымасць працягваць навучанне на беларускай мове. У 1928 г. Мікалай паступіў у 4 клас Наваградскай беларускай гімназіі. Вось вытрымка з яго ўласных успамінаў пра гэты перыяд жыцця (у больш поўным аб’ёме яны змешчаныя ў кнізе Андрэя Чэмера “Наваградзкая беларуская гімназія”): “У гімназіі працавалі добрыя выкладчыкі. На працягу чатырох гадоў я многае засвоіў – больш, чым за сем гадоў навукі ў польскай школе. Вельмі добра была наладжана самадзейнасць, асабліва харавога гуртка, у якім я таксама ўдзельнічаў”.
Не толькі поспехамі ў вучобе і самадзейнасці былі адзначаны для Вінара гады навучання ў гімназіі. У гэты час ён уступіў у Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі. Упершыню Мікалай Вінар згадваецца як член КСМЗБ ў данясенні навагрудскага ваяводы ў Міністэрства унутраных спраў Польшчы ад 8 жніўня 1933 г. А 13 снежня таго ж года паліцыя арыштавала 12 камсамольцаў – вучняў гімназіі. У склад групы ўваходзіў і Вінар.
Педагагічная рада гімназіі ставілася да ўдзельнікаў камсамольскага руху са спачуваннем, але, адчуваючы пагрозу закрыцця навучальнай установы, пасля працяглых спрэчак выключыла са школы членаў групы. Рашэннем суда ад 17 студзеня 1934 г. Вінар быў асуджаны “на адзін год турмы і на ўсе два гады пазбаўлення грамадзянскіх правоў і да выплаты 40 злотых за судовыя выдаткі”.
У 2‑й палове 1930‑х гг. Вінар працаваў на будаўніцтве дарог у вёсцы Уселюб. Да гэтага часу адносіцца і заключэнне шлюбу з былой навучэнкай наваградскай гімназіі Аляксандрай Скрабец, і пераезд у Любчу.
Прызванне – настаўнік
Пасля ўсталявання ў Заходняй Беларусі Савецкай улады Вінар пачынае працаваць настаўнікам у вёсцы Зенявічы. Педагагічнай дзейнасцю ён займаўся да канца сваіх дзён, знайшоўшы ў ёй адно са сваіх прызванняў.
Аднак новая ўлада прынесла не толькі магчымасць знайсці працу па здольнасцях, але і вымушанае расстанне з блізкім чалавекам. Аляксандра Вінар была абвінавачана ў прыхільнасці да польскай улады і вывезена на пасяленне ў Казахстан. Мікалай Андрэевіч як мог дабіваўся вяртання жонкі: абіваў парогі розных інстанцый, пісаў лісты з прашэннямі (адзін з іх быў нават адпраўлены на імя Молатава). Як адзначае навагрудскі гісторык Мікалай Гайба ў прысвечаным Вінару артыкуле “Нам нестае яго” (Культура. 1994. № 42), дапамогу ў гэтым яму аказваў першы сакратар Любчанскага райкама кампартыі Рыгор Румянцаў, які пасля ад’езду Вінараў у Зенявічы кватараваў у іх доме ў Любчы і прыязна ставіўся да гаспадароў. Настойлівасць мела плён: праз год з нечым сям’я Вінараў зноў аб’ядналася. Да апошніх гадоў жыцця Мікалая Андрэевіча Аляксандра Іосіфаўна была побач з мужам, заставалася яго самай вернай памочніцай.
Хутка пасля вайны Вінар перайшоў на працу ў Любчу. З 1947 г. Мікалай Андрэеевіч загадваў Любчанскім райпедкабінетам, а з 1949 г. выкладаў гісторыю у мясцовай сярэдняй школе. У гэты ж час ён паступіў на завочнае навучанне ў Баранавіцкі настаўніцкі педінстытут, які скончыў у 1951 г. па спецыяльнасці “гісторыя”.
Менавіта ў Любчы Вінар найбольш поўна раскрыў свае здольнасці. Ён нямала зрабіў як арганізатар эскурсійнай і турысцка-краязнаўчай работы ў школе: акрамя традыцыйных турзлётаў, яна стала уключаць і велапрабегі па партызанскіх сцежках, і аўтобусныя падарожжы па Навагрудку і ваколіцах з наведваннем міцкевічаўскіх мясцін, і паездкі ў Мінск, у Брэсцкую крэпасць, нават за межы Беларусі – у Маскву, Ленінград.
Быў перакананым прыхільнікам адраджэння Любчанскага замка. Цікавыя і яго метадычныя распрацоўкі ўрокаў гісторыі.
Але вяршыняй дзейнасці Вінара ў Любчы стала работа па стварэнні ў Любчанскай СШ музея роднага краю.
Бацька школьнага музея
Датай адкрыцця Любчанскага школьнага гісторыка-краязнаўчага музея лічыцца 1964 г.
Аднак вядома, што ўжо ў 1961 г. члены школьнага краязнаўчага гуртка пад кіраўніцтвам настаўніка гісторыі распачалі збор экспанатаў. Неўзабаве да працы далучыліся і іншыя мясцовыя жыхары.
У першыя гады свайго існавання музей змяшчаўся ў двух пакоях Брамнай вежы Любчанскага замка (у новы школьны будынак ён пераехаў толькі ў сярэдзіне 1970‑х) і меў 2 аддзелы: “Далёкае мінулае” і “Аб Вялікай Айчыннай вайне”. Самымі каштоўнымі экспанатамі першага з іх сталі археалагічныя знаходкі эпохі неаліту, рэдкія старажытныя манеты, бронзавы флюгер з выявай герба Любчы, які калісьці знаходзіўся на замкавай вежы, метрычная кніга Наваградскага касцёла 1601 г. Шмат увагі адводзілася славутай любчанскай друкарні ХVII ст. У аснову другога раздзелу леглі леглі экспанаты, што сведчылі аб барацьбе супраць фашыстаў, якую вялі ў ваколіцах Любчы партызаны брыгады імя Дзяржынскага і першага коннага дывізіёна пад кіраўніцтвам Дз. Дзенісенкі.
Пазней у музеі з’явіліся стэнды “Барацьба працоўных за сваё вызваленне” (уключаў фотаздымкі нараджэнцаў Наваградчыны – удзельнікаў рэвалюцый 1905 і 1917 гг., мясцовых членаў КПЗБ, лістоўкі, друкаваныя выданні і іншыя дакументы аб дзейнасці падпольных, партыйных і камсамольскіх арганізацый) і “Аднаўленне і развіццё народнай гаспадаркі” (адлюстроўваў будаўніцтва гарадскога пасёлка, арганізацыю бліжэйшых калгасаў).
Узнік у музеі і стэнд “А.Міцкевіч – наш зямляк”, прысвечаны жыццю і дзейнасці польскага паэта на тэрыторыі Навагрудчыны. Распачалася праца па стварэнні прыродазнаўчай і літаратурнай частак экспазіцыі.
Вінар у гэты час зарэкамендаваў сябе як ініцыятыўны і здольны арганізатар. Наладзіў кантакты не толькі з рэгіянальнымі арганізацыямі, але і з архівамі ў Гродне і Мінску, з Літоўскай АН, з дзяржаўнымі музеямі у Варшаве, Кракаве і Беластоку, з шэрагам школьных музеяў Беларусі і Украіны. З паездкі ў Польшчу летам 1964 г. прывёз каштоўныя экспанаты, якія адносіліся да гісторыі Навагрудчыны. Умела падаграваў інтарэс школьнікаў да музейнай справы: з іх ліку быў сфарміраваны савет музея, які быў упаўнаважаны выбіраць дырэктара (таксама вучня).
Музей, створаны Вінарам, хутка набыў славу аднаго з лепшых школьных музеяў Гродзеншчыны. Ён выклікаў інтарэс не толькі ў простых наведвальнікаў, але і ў людзей, вядомых у краі і за яго межамі. Цікавіліся пачынаннем Мікалая Андрэевіча і шмат у чым дапамагалі заслужаны настаўнік БССР, заснавальнік народных краязнаўчых музеяў у Валеўцы, што на Навагрудчыне, і ў Дзятлаве Міхаіл Петрыкевіч, таленавіты мастак-аматар і калекцыянер рарытэтаў, звязаных з гісторыяй наваградскага краю, Раман Лецка, вядомы айчынны археолаг, нараджэнец суседняй Іўеўшчыны Леанід Побаль, мінскі збіральнік кніжных рэдкасцей Лявонцій Клок.
Любчанскі летапісец
Як бачна з перапіскі, двое апошніх аказвалі Вінару каштоўную бібліяграфічную дапамогу, якую ён выкарыстоўваў не толькі пры фарміраванні музейнай экспазіцыі, але і пры напісанні сваіх краязнаўчых прац.
Публікацыі Вінара па гісторыі Навагрудчыны пачынаючы з канца 1950‑х гг. з’яўляліся на старонках раённай газеты “Новае жыццё”.
З цягам часу Вінар узняўся і да напісання буйных прац. Іх ён падрыхтаваў дзве: адна была прысвечана гісторыі Навагрудка, другая – Любчы. Абедзьве гэтыя працы ахоплівалі падзеі ад сівой даўніны да нашага часу. Першая з іх, з рабочай назвай “Горад Навагрудак і ваколіцы”, дагэтуль не трапіла на старонкі друку. Другая ж, вытрыманая ў жанры гісторыка-эканамічнага нарыса і, як лічыцца, больш удалая (М.Гайба называе яе найбольш поўным з вядомых на час напісання даследаванняў гісторыі Любчы) выйшла на старонках “Новага жыцця” у 1977 г. – у год смерці аўтара. Рыхтавалася гэтая публікацыя да 60‑й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі. Відаць, таму для друку былі выбраны толькі тыя раздзелы, якія нейкім чынам стасаваліся са слаўным юбілеем.
Падзеі рэвалюцый 1905 і 1917 г., змаганне мясцовага насельніцтва з польскім панаваннем, барацьба з фашысцкімі захопнікамі – усё гэта, на думку рэдакцыі, было варта таго, каб скласці змест публікацыі “Любча: старонкі гісторыі”. Гэтая частка працы аўтару сапраўды ўдалася – не ў апошнюю чаргу таму, што ён сам быў непасрэдным сузіральнікам, а часам і актыўным удзельнікам апісаных падзей.
Аднак у публікацыі нічога не было пра той час, калі узнікла старажытнае мястэчка, не знайшлося месца любчанскай друкарні і выдатнаму друкару Пятру Кміце, ані слова не сказана пра Кішкаў, Радзівілаў, Фальц-Фейнаў, не згадваюцца славутыя асобы Наваградчыны Міцкевіч, Каратынскі, Чачот. Пра усё гэта любчанскі летапісец пісаў. Пісаў ён і пра Любчанскі замак, пра атрыманне мястэчкам магдэбургскага права, пра старажытныя заняткі насельніцтва і яго нацыянальны склад, пра падзеі вайны 1812 г., пра нараджэнца размешчанай непадалёку вёскі Сенна Адама Пуслоўскага – камандзіра партызанскага атрада ў час паўстання Каліноўскага, і шмат пра што яшчэ. Часта на старонках рукапісу з’яўляліся і іншыя мясціны краю: сталіца Вялікага Княства Літоўскага Наваградак, Лаўрышава, Шчорсы … На шчасце, у Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа НАН Беларусі і ў Любчанскай гарпасялковай бібліятэцы і сёння захоўваюцца машынапісныя экземпляры гісторыка-эканамічнага нарыса пра Любчу.
Дзве знаходкі краязнаўца
Сярод дакументаў, у якіх Вінар здабываў гістарычныя звесткі, – Іпацьеўскі летапіс, памятныя кніжкі Гродзенскай губерні, “Описание церквей и приходов Минской губернии (1851)”, “Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами генерального штаба” П. Баброўскага (1863)… Да гэтага трэба дадаць і немалую колькасць архіўных крыніц, і добрае веданне Вінарам вынікаў археалагічных раскопак на тэрыторыі Навагрудчыны.
Можа, як узнагарода за настойлівасць у пошуку і былі пасланыя яму дзве знаходкі, пра якія хочацца сказаць асобна. Звязаныя яны са знакавымі датамі любчанскай гісторыі – датай узнікнення самога паселішча і датай будаўніцтва замка.
Сучасныя даведнікі і энцыклапедыі сцвярджаюць: першая згадка Любчы ў пісьмовых помніках адносіцца да 1401 г. і звязваецца з ваеннымі паходамі нямецкіх крыжакоў. Вінар жа адшукаў больш ранняе ўпамінанне пра мястэчка – ў кнізе В. Ластоўскага “Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі”. Ластоўскі прыводзіць звесткі пра датаваны 1241 г. манускрыптна пергаменце пад назвай „Написания Афанасия мниха к Панкови…”, напісаны „рукою шматгрэшнага дзяка Мікіты з Любчы”. 1241 г. як дату узнікнення Любчы Вінар прыводзіць і ў сваім гісторыка-эканамічным нарысе, і у больш раннім артыкуле “Пасёлку Любча – 700 год” (1961). Гэтая дата пераклікаецца са сцвярджэннем Т. Нарбута пра тое, што у сярэдзіне ХІІІ ст. у Любчы ўжо існавала рэзідэнцыя біскупа Віта і дамініканскі сабор, дзе, магчыма, у 1250 г. хрысціўся ў каталіцкую веру Міндоўг, а таксама з паэтычнымі радкамі У. Сыракомлі:
…Як адмовіцца ад наведвання Любчы, Дзе ў глыбокай старажытнасці быў сабор, Дзе ў паганскай Літве часоў Міндоўга Высока нёс біскупскую годнасць Віт Дамініканін.
Выказанае Вінарам меркаванне аб тым, што Любча існавала яшчэ ў сярэдзіне ХІІІ ст., мае прыхільнікаў і сярод сучасных гісторыкаў.
Другая знаходка краязнаўца, на першы погляд, была ледзь не ідэальным пацвярджэннем першай. На згаданым вышэй флюгеры з вежы Любчанскага замка Вінар убачыў лічбы – “1281”. Мікалай Андрэевіч так і не змог вытлумачыць гэтую дату, якая зусім не стасавалася з вядомымі звесткамі з гісторыі замка. Ён лічыў (відаць, да канца сваіх дзён), што 1281 г. – час з’яўлення больш ранняй пабудовы, якая існавала на месцы замка. Зрэшты, галоўнае не ў гэтым, а ў самой знаходцы. Разгадку ж надпісу лёгка знайшлі гісторыкі: Вінар памыляўся ўсяго на адну лічбу – і на цэлыя тры стагоддзі. Сёння 1581 г. лічыцца годам узнікнення Любчанскага замка.
Спадчына і спадкаемцы
Мікалай Андрэевіч Вінар пакінуў пасля сябе немалую спадчыну. Дакументы, якія адносяцца да жыцця і дзейнасці краязнаўца з Любчы, сёння можна знайсці ў розных дзяржаўных сховішчах Беларусі: Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, у Навагрудскім гісторыка-краязнаўчым музеі, Любчанскай гарпасялковай бібліятэцы. Што датычыцца першай з названых устаноў, то сюды ў хуткім часе пасля смерці Вінара трапілі дакументы яго асабістага архіва: біяграфічныя матэрыялы, згаданыя манаграфіі пра Любчу і Навагрудак, артыкулы, нататкі, нарысы, перапіска, фотаздымкі, калекцыя прац розных аўтараў па гісторыі Навагрудчыны, сабраная Вінарам і інш. Усе пералічаныя дакументы увайшлі ў склад фонду 23 “Калекцыя матэрыялаў па гісторыі, навуцы, культуры” (вопіс 1), дзе складаюць 59 адзінак захоўвання (№ 644 – 702).
Пашанцавала не толькі дакументальнай спадчыне Мікалая Андрэевіча. Не загінулі і яго добрыя справы і пачынанні. Музей Любчанскага краю, які калісьці мясціўся на невялічкай плошчы ў замкавай вежы, сёння носіць званне народнага і займае прастору ў 450 кв. м., на якой змяшчаецца 8 аддзелаў. Многія з іх тэматычна блізкія да тых, што існавалі яшчэ ў часы Вінара, але ёсць і новыя, у прыватнасці, “Гісторыя школы” і “Скульптурны” (у яго аснове – працы скульптара і майстра разьбы па камені Віктара Гроса, які нарадзіўся ў недалёкіх ад Любчы Дзяляцічах). Шмат гадоў справамі музея займаўся бяззменны на працягу доўгага часу дырэктар Любчанскай СШ Міхаіл Міхайлавіч Карповіч, які зусім нядаўна перадаў эстафету маладой дасведчанай пераемніцы Таццяне Аляксандраўне Борыс.
Пра тое, як захоўваюць памяць пра земляка супрацоўнікі Любчанскай бібліятэкі, ужо крыху казалася, а ў 2010 г. важны крок у гэтым напрамку зрабіў і Навагрудскі райвыканкам, уключыўшы імя краязнаўца ў раённую Кнігу славы.
Шануюць імя свайго бацькі і дзеці Мікалая Андрэевіча: дочкі Ала і Тамара і сын Валерый. Акрамя таго, другая дачка Вінара, кандыдат медыцынскіх навук Тамара Мікалаеўна Сярова ажыццяўляе адно з даўніх бацькавых спадзяванняў, з’яўляючыся членам апякунскай рады Дабрачыннага фонду “Любчанскі замак”.
Матэрыял падрыхтаваны навуковым супрацоўнікам аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў В. В. Свёклай.
Дзве кніжныя выставы – “Навуковая спадчына Інстытута беларускай культуры” і “Айцы-заснавальнікі Інбелкульта” – былі падрыхтаваны аддзелам рэдкіх кніг і рукапісаў і прэзентаваны ўдзельнікам круглага стала “Біяграфіі вучоных у дакументах: навейшыя выданні, прысвечаныя вучоным Інбелкульта” (у рамках Міжнароднай навуковай канферэнцыі «Вытокі акадэмічнай навукі (да 100-годдзя заснавання Інстытуту беларускай культуры)», 19–20 красавіка 2022 г.).
Першая выстава прадстаўляе найбольш цікавыя і значныя выданні Інбелкульта з фондаў Цэнтральнай навковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі.
На ёй можна пабачыць асобныя выпускі “Беларускай навуковай тэрміналогіі” і такія важныя мовазнаўчыя працы, як зборнік “Працы акадэмічнае конфэрэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі” (1927) і манаграфію Пятра Бузука “Спроба лінгвістычнае географіі Беларусі” (1928). Іншыя накірункі гуманітарных даследаванняў Інбелкульта прадстаўленыя працамі этнографа Аляксандра Сержпутоўскага, археолага Аляксандра Ляўданскага, мастацтвазнаўцы Мікалая Шчакаціхіна, а таксама першым томам археаграфічнага выдання “Беларускі архіў” (1927).
Таксама на выставе дэманструюцца разнастайныя прыродазнаўчыя і гаспадарчыя даследаванні, якія праводзіў Інбелкульт. Трэба адзначыць такія зборнікі, як “Матар’ялы да географіі і статыстыкі Беларусі” (1928, пад рэдакцыяй Аркадзя Смоліча), “Працы Першае Ўсебеларускае глебазнаўчае конфэрэнцыі” (1926), “Праца Навуковага таварыства па вывучэньню Беларусі пры Беларускай дзяржаўнай акадэміі сельскае гаспадаркі ў Горках” (том І, 1926), “Матар’ялы да вывучэньня флёры і фаўны Беларусі” (том 1, 1927), “Зборнік Асоцыяцыі навуковае організацыі працы” (1926) і “Матар’ялы мэдычнае сэкцыі” (1927).
Асобным накірункам дзейнасці Інбелкульта была арганізацыя краязнаўчага руху ў краіне. Так, часопіс “Наш Край”, паказаны на выставе, стаў важнейшым краязнаўчым выданнем свайго часу. Таксама прыкладам плённай краязнаўчай дзейнасці сябраў Інбелкульта з’яўляецца “Віцебскі краёвы слоўнік” (частка 1, 1926) Мікалая Каспяровіча.
На другой выставе, “Айцы-заснавальнікі Інбелкульта”, дэманструюцца навуковыя даследаванні трох выдатных беларускіх навукоўцаў, якія прымалі ўдзел у стварэнні Інстытута беларускай культуры ‒ Яўхіма Карскага, Мітрафана Доўнар-Запольскага і Уладзіміра Пічэты.
Сярод найбольш цікавых выданняў можна адзначыць у першую чаргу грунтоўную працу Карскага “Беларусы” (3 тамы ў сямі частках), а таксама яго першае даследаванне па беларускаму мовазнаўству “Обзор звуков и форм белорусской речи” (1883) і яго магістарскую дысертацыю “К истории звуков и форм белорусской речи” (1893). Выстаўлена і адна з апошніх вялікіх прац Карскага ‒ “Славянская кирилловская палеография” (1928).
Навуковая дзейнасць Доўнар-Запольскага прадстаўленая такімі яго гістарычнымі даследаваннямі, як “Очерк истории Кривичской и Дреговичской земель до конца XII столетия” (1891), “К истории поземельной реформы в Ливонии в 1580‒1592 гг.” (1900), “Государственное хозяйство Великаго княжества Литовскаго при Ягеллонах” (1901), “Народное хозяйство Белоруссии (1861‒1914 гг.)” (1926), а таксама яго археаграфічным выданнем “Акты Литовско-Русскаго государства” (Том II, 1897), этнаграфічнай працай “Песни пинчуков” (1895, першы выпуск зборніка “Белорусское Полесье”) і публіцыстычным нарысам “Асновы беларускай дзяржаўнасці” (1919, на беларускай, польскай, французкай і нямецкай мовах).
Гістарычныя працы Пічэты на выставе пераважна прадстаўленыя яго навуковымі артыкуламі ў такіх выданнях, як “Працы Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэту ў Менску”, “Запіскі Аддзелу гуманітарных навук” і “Гістарычна-архэолёгічны зборнік”, а таксама такімі манаграфіямі, як яго доктарская дысертацыя “Аграрная реформа Сигизмунда-Августа в Литовско-Русском Государстве” (1917), “История Литовского государства до Люблинской унии” (1921), “История народного хозяйства в России XIX‒XX вв.” (1923) і “История крестьянских волнений в России” (1923).
Усе выданні, прастаўленыя на выставе “Айцы-заснавальнікі Інбелкульта”, з’яўляюцца прыжыццёвымі.
Па заканчэнні работы канферэнцыі многія кніжныя экспанаты “пераедуць” у чытальную залу аддзела рэдкіх кніг і рукапісаў, дзе і будуць дэманстравацца на выставе “Навуковая спадчына Інстытута беларускай культуры”.
19 красавіка ў Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі ў рамках Міжнароднай навуковай канферэнцыі «Вытокі акадэмічнай навукі (да 100-годдзя заснавання Інстытута беларускай культуры)» адбыўся круглы стол «Біяграфіі вучоных у дакументах: навейшыя выданні, прысвечаныя вучоным Інбелкульта».
У ім прынялі ўдзел вучоныя, выкладчыкі і студэнты Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, архівісты, у тым ліку прадстаўнікі Санкт-Пецярбургскага філіяла архіва Расійскай акадэміі навук.
Галоўнай падзеяй мерапрыемства стала прэзентацыя выданняў, прысвечаных адным з самых велічных асоб Беларусі пачатку ХХ ст., яе выдатным даследчыкам Яўхіму Фёдаравічу Карскаму, Мітрафану Віктаравічу Доўнару-Запольскаму і Уладзіміру Іванавічу Пічэце:
Жизнь и деятельность академика Е. Ф. Карского: сборник документов и материалов / Национальная академия наук Беларуси, Институт истории, Санкт-Петербургский филиал Архива Российской академии наук Ч. 1: Проблемы истории и культуры Беларуси в документальном наследии Е. Ф. Карского. Материалы семьи / [составители: А. В. Унучак и др.; ответственные редакторы: Л. Д. Бондарь и др.]. – Минск: Беларуская навука, 2020
Мітрафан Доўнар-Запольскі (1868—1934 гг.): Асоба ў дакументах і ўспамінах / укладанне: Валянціна Мятліцкая. — Мінск : Лімарыус, 2020
Неизвестный В. И. Пичета / Белорусский государственный университет, Архив Российской академии наук ; [составители: М. Ф. Шумейко, В. В. Яновская, О. А. Яновский ; редколлегия: А. Д. Король (ответственный редактор) и др.]. — Минск : Издательский центр БГУ, 2021
На адкрыцці круглага стала з прывітальным словам выступіў дырэктар Бібліятэкі Аляксандр Іванавіч Груша. Ён паведаміў, што ў 2022 г., калі адзначаецца 100-годдзе беларускай акадэмічнай наукі і 100-годзе заснавання Інстытута беларускай культуры, мы згадваем у тым ліку ўдзел гэтых асоб у заснаванні і станаўленні акадэмічнай навукі Беларусі і Інбелкульта.
Дырэктар Санкт-Пецярбургскага філіяла архіва Расійскай акадэміі навук Ірына Уладзіміраўна Тункіна высока ацаніла вынікі шматгадовай сумеснай працы беларускіх і расійскіх даследчыкаў па збіранні, апрацоўванні і ўвядзенні ў навуковы абарот спадчыны Я. Ф. Карскага, якая раскрывае яго не толькі як даследчыка, але і як асобу.
Намеснік дырэктара Санкт-Пецярбургскага філіяла архіва Расійскай акадэміі навук Ларыса Дзмітрыеўна Бондар, а таксама супрацоўнік згаданага філіяла Крысціна Германаўна Шышкіна засяродзілі ўвагу на сумесным праекце па збіранні і публікацыі архіўнай спадчыны Я. Ф. Карскага, вынікам якога стала адна з прэзентуемых кніг.
Вялікую цікавасць выклікала выступленне ганаровага ўдзельніка круглага стала, праўнука заснавальніка навуковага беларусазнаўства – Аляксандра Аляксандравіча Карскага, аўтара фундаментальнага выдання, прысвечанага біяграфіі Я. Ф. Карскага. Ён расказаў, як рыхтавалася гэта выданне, якое прывяло да з’яўлення і рэалізацыі ідэі падрыхтоўкі зборніка дакументаў і матэрыялаў аб Я. Ф. Карскім.
Загадчык цэнтра Інстытута гісторыі НАН Беларусі Марына Уладзіміраўна Глеб прапанавала актывізаваць міжнароднае супрацоўніцтва ў працы па вывучэнні жыцця і дзейнасці беларускіх вучоных у Расіі.
Старшы навуковы супрацоўнік Цэнтральнай навуковай бібліятэкі НАН Беларусі Кірыл Валер’евіч Сыцько звярнуў увагу на салідарнасць не толькі беларускіх і расійскіх, але і польскіх вучоных у названай працы.
Загадчык аддзела Інстытута гісторыі НАН Беларусі Сяргей Аляксандравіч Траццяк у вобразнай прамове падкрэсліў значнасць не толькі навуковага ўклада, але і асоб Я. Ф. Карскага, М. В. Доўнар-Запольскга і У. І. Пічэты.
Старшы навуковы супрацоўнік Аб’яднанага інстытуту праблем інфарматыкі НАН Беларусі Андрэй Уладзіміравіч Унучак вылучыў факты, якія аб’ядноўваюць усіх трох вучоных: агульная ідэя і разуменне неабходнасці стварэння ў Беларусі ўніверсітэта для далейшай падрыхтоўкі навуковых кадраў і развіцця айчынай навукі.
Старшы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі НАН Беларусі Алена Эдвардаўна Сакольчык агучыла думку аб неабходнасці вывучэння міра ідэй і ўнутраных матывацый дзеячоў беларускай навукі. “Вялізны ўнутраны патэнцыял”, – вось што, на яе думку, характарызавала асобу Я. Ф. Карскага.
Старшы навуковы супрацоўнік Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Андрэй Леанідавіч Кіштымаў, адзін з навуковых рэдактараў зборніка “Мітрафан Доўнар-Запольскі (1868–1934 гг.): Асоба ў дакументах і ўспамінах”, зрабіў акцэнт на важнасці вывучэння феномена ўзаемадзеяння ўлады і вучонага.
Удзельнікі круглага стала ўшанавалі памяць складальніка і публікатара ўказанага зборніка – Валянціны Міхайлаўны Мятліцкай, якой сёння няма з намі.
У выступленні выкладчыкаў Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, прафесароў Алега Антонавіча Яноўскага і Міхаіла Фёдаравіча Шумейкі, была звернута ўвага на важнасць публікацыі дакументаў, якія характарызуюць асобу У. І. Пічэты, а таксама вялікія перспектывы кірунку, звязанага з далейшым даследаваннем жыцця і творчасці выдатных вучоных, арганізатараў навукі і вышэйшай школы.
Падводзячы вынікі ўрачыстасці, А. І. Груша адзначыў, што навука трымаецца на самазабыўнай ахвярнасці яе прадстаўнікоў.
У рамках сустрэчы адбылася яшчэ адна значная падзея – падпісанне дагавора аб супрацоўніцтве паміж Цэнтральнай навукавай бібліятэкай НАН Беларусі і Санкт-Пецярбургскім філіялам архіва Расійскай акадэміі навук.
Сярод старажытных і рэдкіх кніг, якія захоўваюцца ў фондах ЦНБ НАН Беларусі, шмат юбіляраў. У гэтым годзе спаўняецца 250 гадоў з моманту выдання “Часаслова” (1772) з калекцыі кніг кірылічнага друку.
Як няцяжка здагадацца, кніга атрымала сваю назву ад таго, што ў ёй змешчаны набажэнствы па гадзінах. Сёння Часаслоў служыць таксама і ў якасці даведніка для чытальнікаў і спевакоў на клірасе.
Вельмі цікавая і гісторыя паходжання самой назвы. Спачатку старажытнагрэцкае слова ῾Ωρολόγιον, утворанае ад ὥρα (гадзіна, старажытнаславянскае “час”) і λέγω (збіраць, старажытнаславянскае “собірать”) пераклалі як “Часовнік” – зборнік набажэнстваў па гадзінах. Але пасля пачатку кніжнай справы ў праваслаўнай царкве 1640 – 1660‑х гадоў назва была зменена. Разам жа з гэтым была зроблена памылковая калька, калі другую частку назвы кнігі – грэцкае λόγιον – няправільна пераклалі як “слова”. Назва кнігі “Часоўнік” замянілі ў выніку царкоўнай рэформы патрыярха Нікана на “Часаслоў”. Але і ў цяперашні час назва кнігі “Часоўнік” захавалася ў старавераў, якія таксама захоўвалі свае традыцыі і на тэрыторыі Беларусі.
Першапачатковае складанне Часаслова прыпісваецца прападобнаму Саву Асвячонаму (хрысціянскі святы IV – пачатку V стагоддзя, які стварыў Іерусалімскі ўстаў). Ён ўключыў у яго паслядоўнасць штодзённых царкоўных службаў. Дапаўненні да Часаслова былі зробленыя, як мяркуюць даследчыкі, святым Янам Дамаскінам (Айцец Царквы, адзін з найбуйнейшых сістэматызатараў хрысціянскага веравучэння) і Хведарам Студытам (візантыйскі манах-пустэльнік).
Часасловы ў выглядзе кніг з’явіліся ў Заходняй Еўропе ў XIII стагоддзі, аднак асаблівае распаўсюджванне атрымалі ў XIV–XV стагоддзях, у сувязі з ростам пісьменнасці. Іх выраблялі ў рамесных майстэрнях усіх краін Еўропы, найбольшую папулярнасць набылі французскія і фламандскія.
Наш экзэмпляр цікавы тым, што быў выдадзены на Беласточынне ў горадзе Супрасль. Заснаванне Супрасля звязана з пераносам у 1500 годзе Супрасльскага Благавешчанскага кляштара, які знаходзіцца паблізу Грудзека ўніз па рацэ. У пачатку XVI стагоддзя тут была пабудавана Супрасльская Дабравешчанская царква, якая пазней была ўпрыгожана фрэскамі і іканастасам. На працягу XVII – XVIII стагоддзяў Супрасль стаў прыкметным культурным і навуковым асяродкам. Тут знаходзілася багатая бібліятэка, друкарня. Вядомыя імёны шэрагу супрацоўнікаў друкарні другой паловы ХVІІІ стагоддзя: кнігадрукары Антон Чарняўскі, Крэстомскі, Адам Генрых Падэбраньскі, мастак караля Панятоўскага і прафесар жывапісу Кракаўскай акадэміі Антоній Грушэцкі.
Асобнік уяўляе сабой прыклад высокага ўзроўню кнігадрукавання на этнічных беларускіх землях. Выразаная арнаментыка на драўлянай вокладцы з’яўлалася своеасаблівай “візітоўкай” беларускага друкарства. Прадстаўленыя ў кнізе ініцыялы і ламбарды таксама паказваюць высокі ўзровень упрыгожвання выданняў.
Рамкі на палях, наяўнасць маргіналій (напрыклад, адна з маргіналій уладальніка сведчыць аб даце нараджэння дачкі, а іншая датычыцца сканчэння малітоўнага цыклу ў сакавіку) і ўладальніцкіх пазначэнняў – усё гэта робіць наш экзэмпляр унікальным.
